به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران  ,  پیامدهای حاشیه‌نشینی تنها به فقر مسکونی محدود نیستند؛ بلکه کل منظومه اجتماعی-اقتصادی شهر را متاثر می‌سازند. این مقاله با هدف بررسی عمیقِ علل و پیامدهای حاشیه‌نشینی، تحلیل رویکردهای دولت‌ها برای مقابله با این پدیده، و ارائه چارچوبی عملی برای پیشبرد سیاست‌های کارآمد نگارش شده است.

تعریف ها 

حاشیه‌نشینی: روند شکل‌گیری سکونت افراد یا گروه‌های کم‌درآمد در نواحی حاشیه‌ای شهرها، اغلب با دسترسی محدود به خدمات شهری، زیرساخت‌ها، فرصت‌های اشتغال و امنیت مسکن، که در نتیجه اعتماد به توانایی‌های اقتصادی و اجتماعی افراد کاهش می‌یابد.

حاشیه‌نشینی در کانون‌های شهری: مناطق غیررسمی یا نیمه‌رسمی که معمولاً فاقد برخورداری کامل از خدمات اصولی مانند آب، برق پایدار، بهداشت، حمل‌ونقل، مدارس و مراکز بهداشتی هستند.

مسکن اجتماعی: واحدهای مسکونی با قیمت پایین یا با قابل پرداخت برای گروه‌های کم‌درآمد و یا تسهیلات ویژه برای اقشار آسیب‌پذیر که توسط دولت یا مشارکت‌های عمومی-خصوصی تأمین می‌شود.

مشارکت شهروندی: حضور و نقش فعال ساکنان در تصمیم‌گیری‌ها، مدیریت و اجرای پروژه‌های شهری که به بهبود پاسخگویی، کارایی و پذیرش عمومی منجر می‌شود.

توسعه پایدار شهری: چارچوبی که تمرکز آن بر توازن بین رشد اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفاظت از محیط زیست است.

دلایل حاشیه‌نشینی

مهاجرت روستایی به شهری

انگیزه‌های مهاجرت: بدنبال فرصت‌های شغلی بهتر، سطح زندگی بالاتر، دسترسی به آموزش و خدمات بهداشتی و امنیت اجتماعی.

فرایند ورود به شهر: مهاجران اغلب به مناطق پرشتاب شهری وارد می‌شوند که طی آن با کمبود مسکن ارزان و مناسب مواجه می‌شوند.

ساختار بازار مسکن: کمبود عرضه مسکن با قیمت مناسب، وجود بازار اجاره‌ای بالا یا نامطمئن، و نبود سیاست‌های کارآمد زمین و مسکن.

پیامدهای اجتماع‌پذیری: شکل‌گیری محلات غیررسمی، گسست پیرامونی با سیاست‌های شهری و افزایش فشار بر خدمات عمومی.

فقر و بیکاری

نابرابری‌های درآمدی: تفاوت فاحش بین دستمزدها و هزینه‌های زندگی در شهرهای بزرگ.

دسترسی محدود به فرصت‌های شغلی: وجود رقابت شدید، سیستم‌های آموزشی ناکارآمد یا عدم تطابق مهارت‌ها با نیازهای بازار کار.

تأثیرات میان‌مدت و بلندمدت: گسترش فقر چندنسلی در مناطق حاشیه‌ای و دشواری ورود به بازار کار رسمی.

نقش واسطه‌های اقتصادی: محدودیت‌های دسترسی به اعتبار و سرمایه‌گذاری خرد برای بهبود کارآفرینی محلی.

سیاست‌های ناکارآمد شهری

نبود برنامه‌ریزی کارآمد: عدم اجرای طرح‌های جامع شهری، نبود هماهنگی بین حوزه‌های مختلف مدیریت شهری.

عوارض سیاستی: تخصیص منابع ناکافی به مسکن، خدمات شهری و زیرساخت‌ها، یا تمرکز زیاد روی پروژه‌های لوکس.

فرایندهای تصمیم‌گیری: نبود شفافیت، مشارکت کم شهروندان یا دسترسی محدود به فرایند‌های اصلی تصمیم‌گیری.

اثرات مدیریتی: ناکارآمدی در مدیریت اراضی، تاخیر در اخذ مجوزها، و فساد یا کمبود شفافیت.

عوامل اضافی

فناوری و دیجیتال: دسترسی محدود به اینترنت و فناوری‌های نوین در مناطق حاشیه‌ای که می‌تواند مانع از فرصت‌های شغلی و آموزشی شود.

سلامت و بهداشت: کمبود مراکز بهداشتی و خدمات سلامت، شیوع بیماری‌ها و شرایط بهداشتی نامناسب.

آموزش و پرورش: سطح آموزشی حداقلی یا ناکافی، فقدان مدارس با کیفیت در نزدیکی مناطق حاشیه‌ای.

امنیت و حریم جغرافیایی: احساس ناامنی و خطرات مرتبط با جرم و فساد در برخی محله‌های حاشیه‌ای.

سیاست‌های ارزی و اقتصادی کلان: نوسانات قیمت‌ها، تورم و دستمزدهای پایین که فشار بیشتری بر ساکنان حاشیه‌ای وارد می‌کند.

پیامدهای حاشیه‌نشینی

مشکلات اجتماعی

خشونت و جرم: افزایش احتمال وقوع جرایم با وجود نبود فرصت‌های قانونی و مناسب برای مشارکت اقتصادی ساکنان.

فقدان انسجام اجتماعی: ضعف شبکه‌های اجتماعی محلی، ناهمگن بودن محلات، و کمبود مشارکت در تصمیم‌گیری‌های محلی.

سلامت روانی: استرس‌های اقتصادی، تبعیضات اجتماعی و ناامیدی از آینده منجر به مشکلات روانی و کاهش بهبود اجتماعی می‌شود.

کاهش کیفیت زندگی

خدمات محور ضعیف: دسترسی محدود به خدمات بهداشتی، آموزشی، فرهنگی و تفریحی.

زیرساخت‌های ناکارآمد: شبکه‌های حمل و نقل عمومی اغلب نامناسب یا ناکافی است و به ویژه در ساعات اوج بحران ایجاد مشکلات می‌کند.

محیط زیست و بهداشت شهری: آلودگی صوتی و هوا، فقر فضاهای سبز و فضای باز، و خطرات بهداشتی مرتبط با بافت‌های شهری غیررسمی.

تأثیرات اقتصادی

فقر مداوم و بیکاری: نابرابری در فرصت‌های شغلی و دستمزدهای پایین که موجب گسترش فقر شده و توسعه اقتصادی محلی را محدود می‌کند.

فشار بر بودجه شهری: هزینه‌های بالای خدمات عمومی برای ساکنان حاشیه‌ای و نیاز به سرمایه‌گذاری‌های زیرساختی.

کارآفرینی محدود: محدودیت‌های دسترسی به سرمایه، بازار و آموزش برای کارآفرینان محلی که اشتغال را محدود می‌کند.

پیامدهای زیستی و محیطی

فقر شهری: تراکم جمعیت بالا و استفاده نامناسب از فضاها که می‌تواند به مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی منجر شود.

ازدحام و فقر فضاهای سبز: کمبود فضاهای باز و پارک‌ها در محلات حاشیه‌ای که سلامت جسمی و روانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

آلودگی و بهداشت محیط: افزایش آلودگی هوا و آب در مناطق با سطح دسترسی پایین به خدماتی مانند فاضلاب و جمع‌آوری زباله.

راهبردها و عملکردهای دولتی برای حل مشکل

ایجاد مسکن اجتماعی

اهداف: کاهش فشار قیمت مسکن در مناطق شهری مرکزی و فراهم کردن مسکن پایدار برای خانوارهای کم‌درآمد.

روش‌ها: ساخت واحدهای مسکونی امن و باکیفیت، ارائه وام‌های بانکی با شرایط مناسب، تامین فضاهای خدماتی در مجتمع‌های مسکونی.

مزایا: بهبود ثبات زیستی، کاهش تقاضای بازار غیررسمی و ایجاد محیط‌های زندگی با دسترسی به خدمات.

اجرای برنامه‌های اجتماعی

آموزش و توانمندسازی: ارائه دوره‌های مهارت‌آموزی، کیفی و کمی برای افزایش اشتغال و بهبود توانایی‌های کاری ساکنان.

خدمات بهداشتی و بهداشت جنسی: ایجاد مراکز بهداشتی در مناطق حاشیه‌ای و ارائه خدمات بهداشتی رایگان یا با هزینه کم.

حمایت‌های اجتماعی و حقوقی: کمک‌های نقدی، مشاوره حقوقی، و حمایت از خانوارهای آسیب‌پذیر.

توسعه زیرساخت‌ها

حمل‌ونقل عمومی: افزایش پوشش و کیفیت شبکه‌های حمل‌ونقل، کاهش زمان سفر، و ارائه دسترسی به مناطق مرکزی شهر.

منابع آب و فاضلاب: بهبود سیستم‌های آب‌رسانی و فاضلاب برای بهبود بهداشت عمومی.

فضاهای عمومی و خدمات شهری: ایجاد پارک‌ها، مدارس، مراکز بهداشتی و فرهنگی در مناطق حاشیه‌ای.

انرژی و پایداری: طراحی زیرساخت‌های انرژی پایدار و بهبود کارایی مصرف انرژی در واحدهای مسکونی.

تقویت توانمندسازی ساکنان

مشارکت در تصمیم‌گیری: ایجاد کمیته‌های محلی و مشارکت عمومی در برنامه‌ریزی شهری.

آموزش دیجیتال و دسترسی به فناوری: کاهش شکاف دیجیتال و استفاده از فناوری اطلاعات برای ارتقاء کیفیت زندگی.

کارآفرینی محلی: ارائه حمایت‌های مالی و فنی برای کسب و کارهای کوچک محلی، با استفاده از برنامه‌های اشتغال‌زایی و هماهنگی با بازار کار.

مدیریت کارآمد اراضی و برنامه‌ریزی شهری

نقشه‌برداری دقیق: تعیین ویژگی‌های زمین و قابلیت‌های اراضی برای توسعه مسکن و زیرساخت‌ها.

قوانین شهری: ایجاد چارچوب‌های قانونی برای جلوگیری از گسترش بی‌رویه و ایجاد تعادل بین توسعه و حفظ محیط زیست.

هماهنگی بین سازمان‌ها: همکاری بین وزارتخانه‌ها، شهرداری‌ها و سازمان‌های مرتبط برای اجرای پروژه‌های مشترک.

ابزارها و سیاست‌های مکمل

سیاست‌های مالی و بودجه‌بندی شهری:

تخصیص به موقع بودجه برای پروژه‌های زیرساخت و مسکن اجتماعی، و استفاده از ابزارهای مالی مانند اوراق مشارکت شهری یا بودجه مبتنی بر پروژه.

مشارکت شهروندی و داوطلبی:

ایجاد پلتفرم‌های مشارکت انسانی برای شنیدن صدای ساکنان و طرح‌ریزی سیاست‌ها با بازخوردهای جامعه.

فناوری و داده‌های شهری:

مدیریت داده‌های شهری و به‌کارگیری تحلیل‌های پیشرفته برای هدایت تصمیم‌گیری‌های شهری و بهبود پاسخ به نیازهای حاشیه‌نشینی.

استانداردها و شاخص‌های ارزیابی:

توسعه شاخص‌های کلیدی برای اندازه‌گیری پیشرفت، معیارهای موفقیت پروژه‌ها و گزارش‌دهی به سهامداران.

چالش‌ها و موانع اجرایی

محدودیت‌های بودجه‌ای و منابع: کمبود بودجه دولت یا تاخیر در تخصیص منابع لازم.

عدم همکاری بین بخش‌های مختلف: هماهنگی پایین بین سازمان‌های شهری و ملی یا میان بخش‌های عمومی و خصوصی.

محدودیت‌های قانونی و مقرراتی: قوانین زمین و مسکن که اجرای برخی طرح‌ها را دشوار می‌کند.

مقاومت اجتماعی و فرهنگی: مقاومت برخی از گروه‌ها در پذیرش تغییرات در محله‌های حاشیه‌ای.

توصیه‌ها: ایجاد استراتژی جامع شهری با هدف کاهش فقر، بهبود دسترسی به خدمات، و ارتقاء فرصت‌های شغلی؛ گسترش مشارکت شهروندی و استفاده از فناوری‌های نوین در مدیریت شهری؛ و ارزیابی مداوم پیشرفت با شاخص‌های کلیدی برای بهبود پاسخگویی و شفافیت.

به گزارش اکونیوز , حاشیه‌نشینی پدیده‌ای پیچیده است که به عوامل گوناگون اقتصادی، اجتماعی و شهری مرتبط است. برای کاهش اثرات منفی و بهبود وضعیت زندگی ساکنان حاشیه‌ها، لازم است ترکیبی از اقدام‌های مسکن اجتماعی، برنامه‌های اجتماعی، توسعه زیرساخت‌ها و تقویت توانمندسازی مردم به کار گرفته شود.