به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران , طرح سهمیه بندی بنزین که در کشورهای مختلف با اهداف و سازوکارهای متفاوتی اجرا شده، در ایران نیز همواره مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در این گزارش، به تحلیل جامع تأثیرات این طرح بر دو محور اصلی خواهیم پرداخت: صرفه‌جویی در مصرف بنزین و وضعیت معیشتی مردم.

 تأثیر بر صرفه‌جویی بنزین
در این طرح، به هر کد ملی میزان مشخصی سهمیه بنزین تعلق می‌گیرد که پس از اتمام آن، امکان خرید بنزین با قیمت آزاد فراهم می‌شود. این محدودیت قیمتی و سهمیه‌ای، انگیزه‌ای قوی برای کاهش مصرف بنزین در میان دارندگان خودرو ایجاد می‌کند.

فرایند اجرای طرح معمولاً در چند گام کلیدی صورت می‌گیرد:

تخصیص سهمیه اولیه به هر کد ملی بر اساس پروفایل مصرف سال‌های قبل یا استانداردهای ملی.

ثبت‌نام و احراز هویت مالکان خودرو و بررسی تطابق وسیله نقلیه با سهمیه تعیین‌شده برای هر کد ملی.

سامانه‌گذاری برای ثبت خرید بنزین و مانیتورینگ مصرف با هدف جلوگیری از فرار از سهمیه.

اعمال قیمت‌گذاری ترکیبی: بنزین با قیمت subsidised تا سقف سهمیه و قیمت آزاد برای مصرف مازاد.

ابزارهای کنترلی مانند هشدارهای پیامکی، گزارش‌های منظم به سیاست‌گذار و امکان بازنگری سهمیه در فواصل زمانی مشخص.

مزایای احتمالی برای صرفه‌جویی

کاهش مصرف کلی: با محدود کردن سهمیه، خانوارهایی که مصرف بنزین بالایی دارند (مانند خانواده‌های دارای چند خودرو یا کسانی که سفرهای طولانی دارند) مجبور به کاهش مسافت‌های غیرضروری یا استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی می‌شوند.

کاهش قاچاق: سهمیه‌بندی می‌تواند قاچاق بنزین به کشورهای همسایه را کاهش دهد، زیرا سود حاصل از قاچاق با محدود شدن سهمیه و افزایش قیمت آن، کمتر می‌شود.

توزیع عادلانه‌تر: در صورت اجرای صحیح، این طرح می‌تواند به توزیع عادلانه‌تر یارانه بنزین کمک کند، به طوری که افرادی که کمتر مصرف می‌کنند، یارانه بیشتری دریافت نکنند و یارانه به سمت کسانی هدایت شود که واقعاً به آن نیاز دارند.

چالش‌ها و ملاحظات

مقاومت در برابر تغییر: برخی رانندگان ممکن است در ابتدا با این طرح مخالفت کنند و آن را محدودکننده‌ای برای آزادی عمل خود بدانند.

تأثیر بر کسب‌وکارهای وابسته: مشاغلی که به شدت به مصرف بنزین وابسته هستند (مانند شرکت‌های حمل‌ونقل، تاکسیرانی، و پیک‌ها) ممکن است با افزایش هزینه‌ها روبرو شوند.

پیچیدگی فرایند اجرایی: راه‌اندازی و نگهداری از زیرساخت‌های فنی لازم (پایانه‌های فروش، بسترهای اینترنتی، اینترنت اشیاء برای پایش) نیازمند سرمایه‌گذاری و مدیریت مستمر است.

آثار نابرابری منطقه‌ای و جمعیتی: در برخی مناطق کمتر توسعه‌یافته، دسترسی به خدمات حمل‌ونقل عمومی ممکن است محدود باشد و سهمیه‌بندی به فشار بیشتری بر طبقات کم‌درآمد منجر شود.

نگرش علمی و سیاسی به مسئله

دیدگاه اقتصادی: طرح می‌تواند با هدف کارآمدسازی مصرف انرژی، کاهش خروج سرمایه از کشور و کاهش هزینه‌های سوخت برای دولت و مصرف‌کنندگان طراحی شود. اما بهبود یا آسیب معیشتی به متغیرهای قیمت کالاها، دستمزدها و قیمت حمل‌ونقل بستگی دارد.

دیدگاه زیست‌محیطی: کاهش مصرف بنزین به طور مستقیم منجر به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلودگی هوا می‌شود. با این حال، اثرات محیطی به سایر رفتارهای مصرفی مانند استفاده از خودروهای پرمصرف و عدم توسعه کامل حمل‌ونقل عمومی وابسته است.

دیدگاه اجتماعی: هدف از یارانه هدفمند، کاهش فشار بر اقشار آسیب‌پذیر است؛ اما نحوه اجرای سهمیه و امکان بازتوزیع درآمدهای حاصل از طرح، تعیین‌کننده میزان عدالت اجتماعی آن است.

پیشنهادات اجرایی برای صرفه‌جویی مؤثرتر

ترکیب سهمیه با سیاست‌های تشویقی برای استفاده از خودروهای کم‌مصرف و برقی.

ایجاد سازوکارهای تشویقی برای استفاده از حمل‌ونقل عمومی و دوچرخه و پیاده‌روی در فضاهای شهری.

اجرای طرح در فازهای آزمایشی با ارزیابی مستمر و اصلاحات بر اساس داده‌های مصرف واقعی.

شفاف‌سازی و گزارش‌دهی منظم درباره چگونگی مصرف درآمدهای حاصل از آزادسازی بخشی از سهمیه و نحوه هزینه‌کرد برای رفاه عمومی.

تضمین دسترسی به سهمیه مناسب برای مناطق مرزی و روستایی که دسترسی کمتری به خدمات حمل‌ونقل عمومی دارند.

تأثیر بر معیشت مردم

تأثیرات منفی احتمالی

افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل: برای افرادی که خودروی شخصی برای امرار معاش (مانند رانندگان تاکسی، پیک‌ها، یا کسب‌وکارهایی که نیاز به جابجایی کالا دارند) استفاده می‌کنند، افزایش هزینه بنزین می‌تواند به طور مستقیم بر درآمد آن‌ها تأثیر منفی بگذارد.

افزایش تورم: افزایش هزینه حمل‌ونقل می‌تواند به صورت غیرمستقیم بر قیمت کالاها و خدمات تأثیر گذاشته و منجر به تورم شود. اگر هزینه‌های حمل‌ونقل افزایش یابد، قیمت تمام شده کالاها نیز بالا می‌رود.

تأثیر بر طبقات کم‌درآمد: اگرچه هدف این طرح می‌تواند توزیع عادلانه‌تر باشد، اما اگر با افزایش قیمت بنزین همراه شود، می‌تواند فشار بیشتری بر اقشار کم‌درآمد وارد کند، به خصوص اگر درآمد آن‌ها متناسب با افزایش هزینه‌ها جبران نشود.

بار مالی اضافی برای کسب‌وکارهای کوچک: شرکت‌های دارای ناوگان کوچک با ظرفیت محدود ممکن است برای انطباق با سهمیه و خرید بنزین با قیمت آزاد به سرمایه‌گذاری یا سود کمتری دست یابند.

تأثیرات مثبت یا خنثی احتمالی

درآمدهای حاصل از صرفه‌جویی: اگر درآمدهای حاصل از اجرای این طرح (مثلاً از محل فروش بنزین با قیمت آزاد یا کاهش قاچاق) صرف حمایت از اقشار آسیب‌پذیر یا پروژه‌های توسعه حمل‌ونقل عمومی شود، می‌تواند اثرات مثبتی بر معیشت داشته باشد.

تشویق به استفاده از حمل‌ونقل عمومی: این طرح می‌تواند مشوقی برای استفاده بیشتر از وسایل حمل‌ونقل عمومی باشد که در بلندمدت می‌تواند هزینه‌های حمل‌ونقل را برای بسیاری از افراد کاهش دهد و همچنین به کاهش آلودگی هوا کمک کند.

تغییر الگوی مصرف: در بلندمدت، این طرح می‌تواند به تغییر الگوی مصرف انرژی در جامعه و تشویق به استفاده از خودروهای کم‌مصرف‌تر یا انرژی‌های پاک کمک کند.

تخمین‌های اقتصادی و اجتماعی

اثر بر مصرف بنزین: طرح‌های سهمیه‌بندی می‌تواند بین 5 تا 25 درصد کاهش مصرف بنزین سالانه را در میان خانوارهای با مصرف بالا مشاهده کند، بسته به حجم سهمیه، قیمت‌گذاری و وجود گزینه‌های حمل‌ونقل عمومی با کارایی بالا.

اثر بر قیمت کالاها: افزایش هزینه حمل‌ونقل می‌تواند بین 1 تا 5 درصد فشار تورمی بر قیمت‌های مصرفی ایجاد کند، با شدت متفاوت حسب ساختار عرضه و تقاضای هر کالا.

اثر بر درآمد خانوارهای کم‌درآمد: در صورت عدم وجود سازوکارهای حمایتی مناسب، احتمال تشدید فشاری اقتصادی بر این قشر وجود دارد. با وجود سازوکارهای جبرانی، اثر منفی قابل کاهش است.

راهکارها و پیشنهادات

کالیبراسیون دقیق سهمیه با توجه به الگوی مصرف خانوارها: اجرای طرح با پایه‌های آماری دقیق از مصرف بنزین خانوارها و قابل بازنگری سالانه یا فصلی.

تخصیص بخشی از درآمدهای حاصل از این طرح به جبران هزینه‌های حمل‌ونقل برای اقشار کم‌درآمد و مشاغل ضروری: ایجاد صندوق حمایتی یا وام‌های کم‌ بهره برای ناوگان حمل‌ونقل عمومی و کسب‌وکارهای کوچک.

سرمایه‌گذاری در توسعه و بهبود حمل‌ونقل عمومی: افزایش ظرفیت و کیفیت ناوگان مترو، اتوبوس، تاکسی‌های آنلاین با استانداردهای بهره‌وری بالا، و ایجاد شبکه‌های ترکیبی (لینک‌سازی با خطوط دوچرخه و پیاده‌راه‌ها).

افزایش اطلاع‌رسانی و شفافیت در مورد اهداف و سازوکار طرح: انتشار گزارش‌های منظم درباره نحوه هزینه‌کرد درآمدها، شاخص‌های صرفه‌جویی و اثرات اجتماعی، همراه با پاسخگویی به سوالات عمومی.

بررسی مستمر و بازنگری در طرح بر اساس بازخوردهای دریافتی و شرایط اقتصادی کشور: ایجاد کارگروه تخصصی با نمایندگان اقتصاددانان، جامعه‌شناسان، فعالان حمل‌ونقل و مصرف‌کنندگان برای بازنگری دوره‌ای.

ایجاد سازوکارهای جایگزین برای پوشش هزینه‌های حمل‌ونقل عموم: پیشنهاد استفاده از کارت‌های حمل‌ونقل عمومی با تخفیف‌ها، تعرفه‌های متغیر بر اساس ساعات اوج مصرف و امکان استفاده از کالیبره‌های زمانی برای کاهش فشار در ساعات پیک.

حمایت از فناوری‌های کاهش مصرف بنزین: تشویق به خودروهای برقی و هیبریدی، نصب و به‌کارگیری اصولی لاین‌های شارژ، و ارائه وام‌های کم‌بهره برای تعویض خودروهای قدیمی با نسل‌های جدید مصرف کمتر.

تدابیر محافظتی برای مناطق روستایی و مناطق با دسترسی محدود به حمل‌ونقل عمومی: ارائه گزینه‌های سهمیه معقول و امکان استفاده از کرایه‌های دولتی یا سوبسید برای کسانی که ناگزیر به استفاده از خودروهای شخصی هستند.

شفاف‌سازی در مقابل قاچاق و رانت: ایجاد سامانه‌های کنترل کیفیت و قیمت، رصد عادت‌های خرید، و تبلیغات دقیق برای جلوگیری از سوءاستفاده از طرح و هدایت نزدیک‌به‌واقع درآمدها به مصارف رفاهی عمومی.

ارزیابی اثرات زیست‌محیطی بلندمدت: سنجش تغییرات در آلودگی هوا، مصرف سوخت و انتشار گازهای گلخانه‌ای به صورت دوره‌ای و تطبیق سیاست‌های زیست‌محیطی کشور با نتایج به دست آمده.

به گزارش اکونیوز , طرح اختصاص بنزین به کارت ملی پتانسیل بالایی برای مدیریت مصرف سوخت و کاهش قاچاق دارد. با این وجود، اثر آن بر معیشت مردم به نحوه اجرای جزئیات طرح، میزان سهمیه، قیمت‌گذاری، و مهم‌تر از همه، سیاست‌های جبرانی دولت بستگی دارد. برای موفقیت این طرح و جلوگیری از فشار مضاعف بر معیشت مردم، لازم است که دولت با برنامه‌ریزی دقیق، تدابیر حمایتی لازم را برای اقشار آسیب‌پذیر و صاحبان مشاغل وابسته به حمل‌ونقل در نظر بگیرد و شفافیت لازم در خصوص نحوه هزینه‌کرد درآمدهای حاصل از این طرح را رعایت کند. این گزارش با مرور دقیق سازوکارها و بررسی مزایا و چالش‌های اجرایی، به مدیران، کارشناسان اقتصادی و جامعه‌شناسان و عموم مردم کمک می‌کند تا از منظرهای مختلف به این طرح نگاه کنند و در نهایت با ابزارهای سیاستی مناسب به بهبود و اصلاح طرح بپردازند.