به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران , ایران کشوری با تنوع اقلیمی چشمگیر و منابع آبی محدود است. بخش کشاورزی ایران به شدت به شرایط اقلیمی، الگوی بارش، دمای هوا و دسترسی به منابع آب سطحی و زیرزمینی وابسته است.  گرمایش جهانی، تغییر الگوهای بارش، کاهش دبی رودخانه‌ها، افت سطح آب‌های زیرزمینی و افزایش پدیده‌های حدی همچون سیل‌های ناگهانی و خشکسالی‌های طولانی مدت، همواره با تهدیدهای فزاینده‌ای برای کارکرد کارآمد سیستم‌های آبیاری، امنیت غذایی و حفظ اکوسیستم‌های کشاورزی همراه بوده‌اند. این سند با رویکردی تحلیلی-کاربردی به بررسی تأثیرات تغییرات اقلیمی و بحران آب بر کشاورزی ایران پرداخته و در نهایت یک مجموعه راهبردی جامع برای مواجهه با این چالش‌ها ارائه می‌دهد.

تأثیرات تغییرات اقلیمی بر کشاورزی ایران

1. افزایش دما

• اثرات فیزیولوژیک گیاهی: افزایش دمای متوسط سالانه موجب افزایش نرخ تبخیر سطح خاک و تبخیر از سطح برگ‌ها می‌شود که به طور مستقیم به کاهش رطوبت خاک و سوء تغذیه آبی گیاهان منجر می‌شود. این امر منجر به کاهش توده زیستی، کاهش عملکرد و احتمال افت کیفیت می‌شود.

• دوره رشد: با افزایش دما، دوره‌های رشد و چرخه‌های زندگی گیاهان معمولاً کوتاه‌تر می‌شوند یا نامنظم می‌شوند. برخی محصولات نیاز به طول دوره‌های مشخصی دارند؛ تغییر این دوره‌ها می‌تواند با کاهش بازدهی یا تغییر زمان برداشت مواجه شود.

• آفات و بیماری‌ها: گرمایش موثری را در زیست‌گاه‌های آفات ایجاد می‌کند و الگوهای انتشار آفات و بیماری‌های گیاهی را تغییر می‌دهد. مناطق formerly کم‌خطر ممکن است به کانون‌های آفات مقاوم در برابر دماهای بالا تبدیل شوند.

• اثرات بر کشاورزی دامنه‌دار: افزایش دما به خصوص در فصول گرم، فشار گرمایی به کارگران مزرعه، کاهش ساعات کار غیرمجاز و افزایش مصرف انرژی برای تهویه یا پاشش آب را تقویت می‌کند.

• پیامدهای اقتصادی: با افزایش هزینه‌های آب، نهاده‌های کشاورزی و احتمال کاهش محصول، سودآوری مزارع به شدت تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و در نتیجه مهاجرت روستایی و کاهش سرمایه‌گذاری در کشاورزی محتمل می‌شود.

2. تغییر الگوهای بارش

• ناپایداری بارش: تغییرات اقلیمی باعث می‌شود بارش‌ها نامنظم شوند؛ میانگین سالانه ممکن است ثابت بماند، اما توزیع فصلی و مکانی آن تغییر می‌کند. این امر مدیریت زمان‌بندی کاشت و آبیاری را پیچیده می‌کند.

• کمبود منابع آبی در برخی مناطق: مناطق خشک و نیمه‌خشک با کاهش بارش مواجه می‌شوند و منابع آبی سطحی مانند رودخانه‌ها و سدها پاسخگوی نیاز آبی مطلوب نیستند.

• سیل‌های ناگهانی و بارش‌های شدید: در برخی فصول افزایش بارندگی‌های ناگهانی منجر به روان آب‌ها، فرسایش خاک و از دست رفتن خاک سطحی می‌شود. این پدیده‌ها ممکن است به ذخیره‌سازی ضعیف آب در فصل‌های خشک منجر شود.

• اثر بر تناوب کاشت: با الگوهای بارش غیرمنظم، برنامه‌ریزی برای کشت پایدار و تعدیل الگوی کشت برای تطابق با فصول بارشی جدید ضروری است.

• مدیریت منابع آبی: نوسانات بارشی باعث می‌شود تا نیاز به سیستم‌های مدیریت منابع آبی پویا و با پاسخ سریع به تغییرات بیشتر احساس شود، از جمله استفاده از مدل‌های پیش‌بینی بارش و مدیریت تقاضا.

3. کاهش منابع آبی

• دبی رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینی: کاهش بارش‌های باکیفیت منجر به کاهش دبی رودخانه‌ها و افت سطح آب‌های زیرزمینی می‌شود. کاهش منابع آبی به ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی کشور محسوس است.

• کیفیت آب: برداشت بی‌رویه و فقدان استراتژی‌های پایدار منجر به افزایش شوری و کاهش کیفیت آب آبیاری می‌شود. آب شور یا با مقدار بالای جامدات محلول می‌تواند به خاک و ریشه‌ها آسیب بزند و بازدهی محصولات را کاهش دهد.

• تالاب‌ها و دریاچه‌ها: خشک شدن یا کاهش سطح آب در تالاب‌ها و دریاچه‌ها به از دست رفتن زیست‌بوم‌های مهم، کاهش منابع حیات وحش و تغذیه مفید برای کشاورزی و دامداری منجر می‌شود.

• اثر بر منابع آبی زیرزمینی: برداشت‌های بی‌رویه و عمق‌نگرانه می‌تواند منجر به نشست زمین، فروچاله‌ها، و مشکلات ساختاری در شبکه‌های آب و فاضلاب شود.

• مدل‌های مصرف آب: با کاهش منابع آبی، فشار بر کشاورزان برای کاهش سطح زیر کشت یا تغییر الگوی کشت به محصولاتی کم‌آب‌بر افزایش می‌یابد.

4. خشکسالی‌های مکرر

• موقعیت جغرافیایی: ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان واقع شده است و تغییرات اقلیمی این وضعیت را تشدید کرده است.

• شدت و فراوانی خشکسالی: خشکسالی‌های طولانی به همراه کاهش بارش‌های فصلی منجر به کاهش شدید تولید می‌شود. این خشکسالی‌ها به همراه افزایش هزینه‌های آبیاری و تأمین نهاده‌ها فشار اقتصادی سنگینی بر کشاورزان وارد می‌کند.

• اثرات بر بخش‌های مختلف کشاورزی: محصولات پایه مانند گندم، جو و کلزا به خشکسالی‌های دوره‌ای حساس‌اند. تغییرات در الگوی آبیاری و استفاده از منابع آبی می‌تواند به جلوگیری از کاهش شدید تولید کمک کند.

• مهاجرت روستایی: خشکسالی‌های مکرر در برخی مناطق می‌تواند منجر به مهاجرت روستایی و از دست رفتن نیروی کار کشاورزی گردد.

• امنیت غذایی: خشکسالی‌های پی‌درپی می‌تواند امنیت غذایی را به مخاطره اندازد، به‌ویژه در مناطقی که وابستگی شدیدی به کشاورزی دارند.

5. افزایش پدیده‌های حدی

• سیل و طوفان‌های شن و گرد و غبار: وقوع سیلاب‌های ناگهانی و طوفان‌های گرد و غبار می‌تواند به محصولات کشاورزی آسیب زده و زیرساخت‌های کشاورزی مانند کانال‌ها و شبکه‌های آبیاری را تخریب کند.

• موج‌های گرمایی شدید: گرمای شدید تهدیدی برای سلامت کارگران مزرعه و کاهش عملکرد گیاهان است. این پدیده‌ها به‌خصوص در فصول حساس مانند دوره رشد گیاهان و زمان برداشت نمایان می‌شود.

• خسارت به زیرساخت‌ها: بارش‌های شدید و طوفان‌ها می‌تواند موجب آسیب به شیردهی و سیستم‌های آبیاری، راه‌ها و مصالح ساختمانی مزرعه‌ای شود.

• اثرات اقتصادی و اجتماعی: وقوع پدیده‌های حدی، هزینه‌های نگهداری و بازسازی را افزایش می‌دهد و می‌تواند منجر به افزایش قیمت محصولات کشاورزی و فشار اقتصادی بر کشاورزان شود.

تأثیرات بحران آب بر کشاورزی ایران

1. محدودیت در آبیاری

• کاهش دسترسی به منابع آبی: بحران آب منجر به محدودیت‌های شدید در آبیاری می‌شود و کشاورزان را مجبور به کاهش سطح زیر کشت یا تغییر الگوی کشت می‌کند.

• تغییر الگوی کشت: برای سازگاری با منابع محدود و کم‌هزینه‌تر، کشاورزان به سمت گیاهان کم‌آب‌بر یا مهاجرت از برخی محصولات پرآب‌تر روی می‌آورند.

• کاهش سرمایه‌گذاری در کشاورزی: ناامیدی از آینده آبی باعث کاهش سرمایه‌گذاری در فناوری‌ها و بهبود کارایی در آبیاری می‌شود.

• پیامدهای اجتماعی: کاهش زمین‌های مزروعی می‌تواند به بیکاری روستاییان و تغییرات اجتماعی منجر شود.

2. کاهش کیفیت آب

• شوری و آلودگی: کاهش جریان رودخانه‌ها و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی می‌تواند به افزایش شوری و آلودگی آب بینجامد که برای رشد محصولات حساس است.

• تاثیر بر محصول: کیفیت پایین آب باعث محدودیت در انتخاب محصول، کاهش عملکرد و ایجاد محدودیت‌های بهداشتی و ایمنی در محصولات کشاورزی می‌شود.

• اثرات بلندمدت: آلودگی آب ممکن است نیازمند سرمایه‌گذاری‌های طولانی و هزینه‌های اضافی در فناوری‌های تصفیه یا نرم‌افزار مدیریتی باشد.

3. رقابت بر سر منابع آبی

• فشار بین بخش‌ها: با افزایش تقاضا برای آب بین کشاورزی، صنعت و شرب، تنش‌های اجتماعی و اقتصادی افزایش می‌یابد.

• سیاست‌گذاری و تخصیص منابع: رقابت باعث نیاز به سیاست‌گذاری‌های هوشمندانه در تخصیص منابع آبی می‌شود تا عدالت اجتماعی و کارایی اقتصادی حفظ شود.

• نابرابری‌های منطقه‌ای: مناطقی که به منابع آبی محدود دسترسی دارند بیشتر تحت فشار قرار می‌گیرند و ممکن است مشکلات مهاجرت و مهاجرت معکوس را تجربه کنند.

4. کاهش بهره‌وری آب

• فناوری‌های آبیاری ناکارآمد: استفاده از شیوه‌های سنتی آبیاری و نگهداری نامناسب از فناوری مدرن موجب هدررفت آب و کمبود بهره‌وری می‌شود.

• نیاز به تغییر رفتار: فرهنگ‌های مصرف آب در کشاورزی و جامعه نیازمند تغییر رفتار و آموزش است تا مصرف آب بهینه‌تر شود.

• هزینه‌های سرمایه‌گذاری: برای ارتقای بهره‌وری آب به فناوری‌های نوین نیاز به سرمایه‌گذاری و ارائه تسهیلات است.

راهکارها و راهبردها

1. مدیریت پایدار منابع آب

• اجرای طرح‌های جامع مدیریت منابع آب: توسعه و اجرای طرح‌های یکپارچه مدیریت منابع آب برای مناطق مختلف با توجه به نیازها و محدودیت‌های جغرافیایی.

• استفاده از روش‌های نوین آبیاری: ترویج آبیاری قطره‌ای، آبیاری بارانی، سیستم‌های هوشمند آبیاری با سنسورها و داده‌سنجی برای بهبود کارایی مصرف آب.

• مدیریت تقاضا: تشویق به مصرف بهینه در بخش کشاورزی و جامعه از طریق آموزش، تعرفه‌های تشویقی و سیاست‌های حمایتی.

• مدیریت زراعی-آبی: هماهنگی بین تصمیمات زراعی با موجودی آب، به منظور هماهنگی با تغییرات فصلی و سالانه.

2. توسعه کشاورزی حفاظتی

• حفظ رطوبت خاک: استفاده از پوشش‌های خاکی (مالچ)، مدیریت پوششگی پوشاندگی خاک، و به‌کارگیری روش‌های حفظ رطوبت در خاک.

• کاهش فرسایش: اجرای طرح‌های تثبیت شیب، کنترل فرسایش خاک و بازگردانی خاک‌های از دست رفته برای حفظ ظرفیت نگهداری رطوبت.

• مدیریت خطر خشکسالی: ایجاد صندوق‌های پشتیبانی خشکسالی و ایجاد الزامات برای مدیریت ریسک در زمان‌های بحران.

3. تحقیقات و ترویج

• تحقیق در ارقام مقاوم به خشکی و شوری: سرمایه‌گذاری در دستاوردهای علمی برای توسعه ارقام محصولات که با کم‌آبی و آب‌های با کیفیت پایین عملکرد مناسبی دارند.

• بهبود عمل‌آوری و فرآیند تولید: تکنیک‌های علمی برای بهبود فرآیندهای خشک‌سازی، کنسانتره و فرایندهای نگهداری محصولات تا با کمبود آب کنار بیایند.

• آموزش کشاورزان: برگزاری کارگاه‌ها، دوره‌های آموزشی و ارائه منابع آنلاین برای بهبود مدیریت آب، بهینه‌سازی مصرف کود و مدیریت آبیاری.

4. سیاست‌گذاری حمایتی

• ارائه یارانه برای سیستم‌های نوین آبیاری: تشویق کشاورزان به استفاده از فناوری‌های آبیاری مدرن با ارائه یارانه‌های سرمایه‌ای یا حمایت‌های مالی بلندمدت.

• حمایت از کشاورزان در زمان خشکسالی: ایجاد طرح‌های حمایتی برای جبران خسارت‌ها و ارائه تسهیلات اعتبار با نرخ پایین در دوره‌های خشکسالی.

• تغییر الگوی کشت با سیاست‌های تشویقی: ارائه مشوق‌ها برای تغییر الگوی کشت به سوی محصولات کم‌آب‌بر، هماهنگ با نیاز بازار و مزیت‌های منطقه‌ای.

• پایداری زیست‌محیطی: ایجاد چارچوب‌های قانونی که به حفظ اکوسیستم‌های طبیعی مرتبط با آب مانند رودخانه‌ها و اکوسیستم‌های تالابی کمک کند.

5. مدیریت تقاضا

• فرهنگ‌سازی مصرف بهینه آب: آموزش جامعه و کشاورزان برای مصرف بهینه از منابع آبی، مدیریت زمانی مصرف و کاهش هدررفت آب.

• بازسازی و بهبود زیرساخت‌های آب شرب و کشاورزی: بهبود شبکه‌های آبیاری و انتقال آب کاستی باعث کاهش تبخیر و اتلاف آب می‌شود.

• مشارکت‌های محلی: ایجاد شوراهای محلی برای مدیریت آب با مشارکت ذینفعان مختلف از جمله کشاورزان، صنعت و بخش عمومی.

به گزارش اکونیوز , تغییرات اقلیمی و بحران آب دو چالش اساسی و درهم‌تنیده‌اند که در دهه‌های اخیر به شکل قابل توجهی بر کشاورزی ایران تأثیر گذاشته‌اند. افزایش دما، تغییر در الگوهای بارش، کاهش منابع آبی، خشکسالی‌های مکرر و بروز پدیده‌های حدی همگی با هم به تهدیدی برای امنیت غذایی، معیشت کشاورزان و پایداری اکوسیستم‌های کشاورزی تبدیل شده‌اند. برای مواجهه با این چالش‌ها نیازمند رویکردی جامع، هماهنگ و پایدار در سطوح ملی و محلی هستیم که با مدیریت هوشمندانه منابع آب، سازگاری با شرایط اقلیمی جدید و حمایت از کشاورزان، امنیت غذایی را حفظ و کارایی و پایداری بخش کشاورزی را ارتقاء دهد. بدون اقدام‌های کارآمد و به‌موقع، آینده کشاورزی ایران با خطر جدی مواجه خواهد شد و به تبع آن امنیت غذایی و اقتصاد روستایی با چالش‌های عمیق‌تری روبه‌رو می‌شود.