به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران , اهمیت استراتژیک منطقه قفقاز برای ایران قفقاز به‌دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه‌اش، هم‌مرزی با ایران از طریق مناطق شمال غربی و دریای خزر، و پیوندهای تاریخی و فرهنگی با ملت‌های این منطقه، جایگاهی کلیدی در سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران دارد.  افزون بر این، ثبات یا بی‌ثباتی در قفقاز می‌تواند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر امنیت داخلی ایران اثرگذار باشد از جمله از راه مهاجرت‌های توده‌ای، قاچاق، گروه‌های فرقه‌ای و تهدیدهای امنیتی در مرزهای خشک یا آبی.

 1.نگاهی کوتاه به تاریخ روابط ایران و قفقاز

تاریخ روابط ایران با قفقاز پرتوی روشن از روابط گسترده تمدنی است: امپراتوری‌های باستانی، استقرار شیعیان و زبان فارسی در برخی مناطق قفقاز، تبادلات تجاری قدیم، و حضور طولانی‌مدت ایران در فرایندهای سیاسی منطقه‌ای. ورود دین اسلام و سلسله‌های شیعی به ارمنستان و آذربایجان، حضور فرهنگی ایران در قالب زبان، ادبیات و معماری، و همچنین دوره‌های مدرن‌سازی و بازرگانی در قرن‌های اخیر همواره با تعامل با بازیگران قفقازی همراه بوده است. در عصر معاصر، ایران با ارمنستان و آذربایجان روابط دیپلماتیک، اقتصادی و فرهنگی گسترده‌ای را حفظ کرده است، هرچند که مواجهه با مناقشات منطقه‌ای مانند درگیری قره‌باغ و رویکردهای بازیگران فرامنطقه‌ای، همواره چارچوبی پیچیده به روابط دوطرفه می‌دهد.

2.ابعاد ژئوپلیتیکی و امنیتی  

همسایگی ایران با کشورهای قفقاز (آذربایجان، ارمنستان) 

  ایران با آذربایجان شرقی و ارمنستان همسایه است، و همسایگی این دو کشور با جمهوری اسلامی ایران، سازوکارهای امنیتی، اقتصادی و فرهنگی خاصی را به میان می‌آورد. آذربایجان به‌رغم نزدیکی به ترکیه و روسیه و حضور گفتمان‌های متنوع در سیاست خارجی، شریک اقتصادی حیاتی برای ایران است، به‌ویژه در زمینه انرژی، ترانزیت کالا و همکاری‌های صنعتی. ارمنستان با دستاوردهای تاریخی و فرهنگی مشخص، از منظر ایران همواره به‌عنوان شریک با پتانسیل اقتصادی در زمینه‌های حمل‌ونقل، انرژی و گردشگری دیده شده است. در عین حال، مخلوطی از رقابت‌های سیاسی در منطقه و تعارض‌های تاریخی با ارمنستان و جمهوری آذربایجان، با رویکردهای امنیتی ایران مرتبط است و نیازمند مدیریت دقیق از طریق دیپلماسی چندجانبه و همکاری‌های امنیتی است.

تأثیر مناقشات منطقه‌ای (قره‌باغ) بر امنیت ملی ایران
ناآرامی‌ها و مناقشات در منطقه قره‌باغ به‌طور مستقیم و غیرمستقیم می‌تواند بر امنیت ایران اثر بگذارد. به‌عنوان همسایه نورسیده از بحران‌های قومی-مذهبی، ایران باید به‌دنبال سیاست‌هایی باشد که از انتشار آشوب به داخل کشور جلوگیری کند، از جمله از طریق ایجاد فضایی برای گفت‌وگو، همکاری با کشورها و سازمان‌های فرامنطقه‌ای برای کاهش تنش، و تلاش برای حفظ ثبات در کریدورهای ترانزیتی. همچنین، نیازمند تطابق با قوانین و مقررات بین‌المللی در زمینه حقوق انسان‌ها و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز مناقشات است تا از رشد فرایندهای خشونت‌آمیز جلوگیری شود. احتمال گسترش دامنه درگیری‌ها یا فرسایش ثبات در مرزهای شمال غربی ایران می‌تواند باعث افزایش تقاضا برای امنیت مرزی، کنترل مهاجرت، و جلوگیری از ورود عوامل نامطلوب به کشور گردد.

نقش قدرت‌های فرامنطقه‌ای (روسیه، ترکیه، آمریکا، اتحادیه اروپا) در قفقاز و تأثیر آن بر منافع ایران

1.روسیه: به‌عنوان بازیگر اصلی در قفقاز، روسیه با حضور در جمهوری‌های شوروی سابق، پایگاهی نظامی و اقتصادی در منطقه دارد. همچنین، همکاری‌های امنیتی و نظامی با ایران از طریق مذاکرات و تبادلات فنی می‌تواند منافع مشترکی را به وجود آورد. منابع انرژی، پروژه‌های زیرساختی و مشارکت‌های نظامی-فنی از جنبه‌های کلیدی روابط دو کشور است.

2.ترکیه: با توجه به نقش منطقه‌ای خود در قفقاز و با استفاده از ابزارهای اقتصادی و فرهنگی، ترکیه می‌تواند شریک یا رقیبی برای ایران در برخی از حوزه‌ها باشد. همکاری با ترکیه در پروژه‌های صنعتی، ترانزیتی و انرژی می‌تواند به‌نوعی مکمل یا رقابت با سیاست‌های ایران در منطقه باشد.

3.آمریکا و اتحادیه اروپا: حضور و نفوذ آن‌ها در قفقاز از طریق حمایت‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی به‌ویژه در حوزه‌های انرژی، دفاعی و حقوق بشر می‌باشد. ایران همواره با محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی مواجه است که این شرایط می‌تواند بر نحوۀ تعامل با این بازیگران فرامنطقه‌ای اثر بگذارد. 2-4 همکاری‌های امنیتی و نظامی ایران با کشورهای منطقه ایران با کشورهای قفقاز در حوزه‌هایی مانند همکاری‌های امنیتی، تبادل اطلاعات، آموزش نیروهای امنیتی و نظامی، و همکاری در امنیت مرزی ممکن است با همکاران منطقه‌ای همکاری کند. این همکاری‌ها می‌تواند شامل آموزش‌های فنی، تبادل تجربه در زمینه مبارزه با تروریسم و جرایم سازمان‌یافته، و مشارکت در بازنگری نقشه‌های امنیتی منطقه باشد. با این حال، این همکاری‌ها باید با حساسیت‌ها و محدودیت‌های سیاسی و اقتصادی منطقه سازگار باشند تا از ایجاد تنش‌های ناخواسته یا افزایش فشارهای بین‌المللی جلوگیری شود.

3.ابعاد اقتصادی و انرژی

3-1 نقش ایران به‌عنوان مسیر ترانزیتی برای اتصال قفقاز به خلیج فارس و آب‌های آزاد

ایران با موقعیت جغرافیایی خود می‌تواند به‌عنوان کریدور اصلی ترانزیتی بین قفقاز و خلیج فارس عمل کند. مسیرهای راه‌آهنی، جاده‌ای و دریایی در کنار بنادر استراتژیک، مانند دریای خزر و خلیج فارس، می‌تواند کارایی و کارآیی اقتصاد منطقه را افزایش دهد. تقویت کریدور شمال-جنوب، با مشارکت ایران، روسیه و سایر کشورها، می‌تواند امکان دسترسی به بازارهای جهانی را برای جمهوری‌های قفقاز فراهم کند، و در عین حال امنیت انرژی منطقه را بهبود بخشد. وجود زیرساخت‌های ترانزیت و توسعه شبکه‌های حمل‌ونقل، باید با توجه به استانداردهای بین‌المللی، حفظ محیط زیست، و تضمین منافع ملی ایران انجام پذیرد.

3-2 پروژه‌های مشترک اقتصادی و زیرساختی (مانند کریدور شمال-جنوب)
کریدور شمال-جنوب به‌عنوان یکی از پروژه‌های کلان ترانزیتی منطقه‌ای، می‌تواند نقش کلیدی در پیوند اقتصادهای قفقاز با بازارهای جهانی ایفا کند. این پروژه، که شامل خطوط ریلی و جاده‌ای است، با همکاری ایران، روسیه و سایر بازیگران می‌تواند فرصت‌های سرمایه‌گذاری، ایجاد شغل و توسعه فناوری را به همراه داشته باشد. همچنین، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بندری و بنادر در منطقه، همکاری‌های صنعتی مشترک، و ایجاد مناطق آزاد تجاری می‌تواند به ارتقای سطح همکاری اقتصادی ایران با آذربایجان و ارمنستان منجر شود.

3-3 همکاری‌ها در زمینه انرژی (نفت و گاز) و اهمیت آن برای امنیت انرژی منطقه
منابع انرژی در قفقاز و هم‌چنین حضور ایران به‌عنوان یک کشور تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی، می‌تواند به تقویت امنیت انرژی منطقه کمک کند. همکاری‌ها در زمینه استخراج، ترانزیت و صادرات نفت و گاز از طریق خطوط لوله و ایستگاه‌های تزریق، می‌تواند به تنوع‌بخشی در مسیرهای تأمین انرژی منجر شود و مقاومت شبکه‌های انرژی منطقه را افزایش دهد. ایران با بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی مانند میدان‌های گازی و نفتی و قابلیت‌های پالایشگاهی، می‌تواند شریک قابل اعتماد در پروژه‌های انرژی منطقه باشد.

3-4 فرصت‌های سرمایه‌گذاری و توسعه روابط تجاری
فرصت‌های سرمایه‌گذاری در حوزه‌های زیر می‌تواند به تحکیم روابط اقتصادی ایران با قفقاز کمک کند:

• توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و انرژی

• ایجاد مناطق آزاد تجاری مشترک و تسهیل صدور ویزا برای سرمایه‌گذاران

• همکاری در صنایع معدنی، غذایی، پتروشیمی و فناوری اطلاعات

• توسعه گردشگری و تبادل فرهنگی به‌عنوان موتور اشتغال و رشد اقتصادی

• ایجاد بانک‌ها و مؤسسات مالی مشترک برای تسهیل جریان سرمایه همیشه باید تراز منافع ملی و اصول قانونی در نظر گرفته شود تا از خطرات اقتصادی و سیاسی جلوگیری گردد.

4.ابعاد فرهنگی و تاریخی

4-1 پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی بین ایران و منطقه قفقاز

ارتباطات فرهنگی و تاریخی بین ایران و قفقاز از دوران باستان تا به امروز ادامه داشته است. زبان فارسی به‌عنوان زبان فرهنگی و ادبی در برخی دوره‌های تاریخی در منطقه حضور داشته است، و تبادلات علمی، هنری و ادبی نشان‌دهنده پیوستگی فرهنگی بین ملت‌ها است. این پیوندها در حوزه‌هایی مانند موسیقی، تذهیب، زبان‌شناسی، و معماری نیز مشهود است. با توجه به این پیوندهای عمیق تاریخی، ایران می‌تواند نقش خود را به‌عنوان پل فرهنگی و زبان مشترک در منطقه تقویت کند.

4-2 نقش ایران در حفظ و گسترش زبان فارسی و فرهنگ ایرانی-اسلامی در منطقه
ایران با بهره‌گیری از ظرفیت‌های آموزشی، فرهنگی و رسانه‌ای، می‌تواند زبان فارسی و فرهنگ ایرانی-اسلامی را در قفقاز تقویت نماید. برگزاری دوره‌های آموزشی زبان فارسی، ایجاد مراکز فرهنگی، همکاری با دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی منطقه، و گسترش برنامه‌های دیپلماسی عمومی می‌تواند به تقویت روابط فرهنگی کمک کند. ترویج ارزش‌های فرهنگی مشترک، احترام به تفاوت‌های قومی و دینی، و تقویت سطح تحصیلات در منطقه از جمله روش‌های عملی است.

4-3 فعالیت‌های فرهنگی و دیپلماسی عمومی ایران
فعالیت‌های فرهنگی می‌تواند در قالب:

• تبادل هنری و فرهنگی با حضور هنرمندان ایرانی و منطقه‌ای

• برگزاری جشنواره‌های فیلم، کتاب و موسیقی

• حمایت از پروژه‌های کتابخانه‌ای و آموزشی در مدارس و دانشگاه‌های قفقازی

• برنامه‌های دیپلماسی عمومی و رایزنی‌های فرهنگی با هدف تقویت تصویر ایران به‌عنوان شریک فرهنگی و اقتصادی این رویکرد می‌تواند به ایجاد تعاملات مثبت، اعتماد و فهم متقابل کمک کند و در نتیجه به ثبات و امنیت منطقه کمک نماید.

5.چالش‌ها و فرصت‌ها

5-1 چالش‌ها

• رقابت با قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای: حضور روسیه، ترکیه، آمریکا و اتحادیه اروپا در قفقاز موجب رقابت‌های متنوعی در زمینه انرژی، ترانزیت و سیاست‌های امنیتی می‌شود.

• تحریم‌ها: محدودیت‌های اقتصادی و مالی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند مانعی بر توسعه پروژه‌های بزرگ در قفقاز باشد.

• اختلافات مرزی: مسائل قره‌باغ و سایر اختلافات مرزی می‌تواند به بی‌ثباتی و تزلزل در روابط با کشورهای منطقه منجر شود.

• بحران‌های قومی و مذهبی: وجود عناصر قومی و مذهبی مختلف در قفقاز ممکن است به تنش‌های داخلی و همچنین تقابل‌های فرامنطقه‌ای بین بازیگران منجر شود.

• مشکلات امنیتی و تروریسم: گروه‌های تروریستی و جرایم سازمان‌یافته می‌تواند امنیت منطقه را تهدید کند و مسئولیت آن را به‌طور مشترک بر دوش کشورهای همسایه و فرامنطقه‌ای می‌گذارد.

5-2 فرصت‌ها

• موقعیت ژئواکونومیک ایران: نزدیکی به بازارهای منطقه‌ای و دسترسی به مسیرهای ترانزیتی بین‌المللی می‌تواند مزیت‌های اقتصادی برای ایران ایجاد کند.

• پیوندهای تاریخی و فرهنگی: بهره‌برداری از این پیوندها به‌منظور توسعه گردشگری، تبادل فرهنگی، و زبان فارسی به‌عنوان وسیله مشترک ارتباطی می‌تواند روابط ایران با قفقاز را عمیق‌تر کند.

• نیاز کشورهای منطقه به ترانزیتی و منابع انرژی: کشورهای قفقازی به دنبال مسیرهای پایدار و امن برای ترانزیت کالا و دسترسی به منابع انرژی هستند؛ ایران می‌تواند به‌عنوان مسیر کارتزای امن و قابل اعتماد عمل کند.

• ثبات و امنیت منطقه: حضور فعال و هم‌سوی ایران با سایر بازیگران منطقه‌ای برای ترویج راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز و حل مناقشات از طریق گفتگو می‌تواند به ثبات منطقه کمک کند.

• همکاری‌های اقتصادی و فناوری: همکاری‌های مشترک در زمینه‌های صنعتی، فناوری، انرژی و زیرساختی می‌تواند به تقویت اقتصاد ملی و توسعه منطقه‌ای منجر شود.

به گزارش اکونیوز , منطقه ایران به‌عنوان یک کشور همسایه و شریک تاریخی و فرهنگی قفقاز، دارای ظرفیت‌های قابل توجه در ابعاد ژئوپلیتیکی، اقتصادی، فرهنگی است که با مدیریت هوشمندانه، می‌تواند حضور فعال و مؤثری در این منطقه داشته باشد. حفظ ثبات و امنیت در منطقه قفقاز به‌ویژه در مواجهه با چالش‌های داخلی و بین‌المللی، اهمیت بالایی برای ایران دارد. ارتقای همکاری‌های امنیتی و اقتصادی با کشورهای منطقه، و همچنین گسترش ارتباطات فرهنگی و آموزشی می‌تواند به Zweig از منظر ملی و منطقه‌ای منجر شود.

6-2 توصیه‌ها برای تقویت حضور و نفوذ ایران در قفقاز در راستای منافع ملی

• تقویت دیپلماسی چندجانبه و چند لایه با کشورهای قفقاز از طریق کانال‌های رسمی و غیررسمی برای کاهش تنش‌ها و یافتن راه‌حل‌های مسالمت‌آمیز برای مسائل مناقشه‌آمیز.

• گسترش همکاری‌های زیرساختی و انرژی با قفقاز از جمله کریدورهای ترانزیتی، خطوط لوله، بنادر و پروژه‌های صنعتی مشترک.

• تقویت دیپلماسی فرهنگی و آموزشی برای تعمیق و گسترش زبان فارسی و فرهنگ ایرانی-اسلامی در منطقه.

• ایجاد و تقویت همکاری‌های امنیتی با سه کشور منطقه و سایر بازیگران فرامنطقه‌ای به‌منظور پیشگیری از تهدیدهای مشترک و حفاظت از مرزهای مشترک.

• توسعه سرمایه‌گذاری‌های مشترک و ایجاد مناطق آزاد تجاری با تسهیل فرایندهای مالی و حقوقی برای سرمایه‌گذاران.

• تداوم و تقویت مشارکت‌های علمی و پژوهشی با دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی منطقه به‌منظور تبادل تجربه و فناوری.

6-3 چشم‌انداز آینده روابط ایران با کشورهای قفقاز و تأثیر آن بر آرایش قدرت در منطقه

• روابط ایران با قفقاز در آینده می‌تواند به شکل یک شبکه گسترده از همکاری‌های اقتصادی، امنیتی و فرهنگی باشد که به تثبیت ثبات منطقه و امنیت انرژی منجر می‌شود.

• حضور فعال ایران در توسعه کریدورهای ترانزیتی و زیرساختی می‌تواند منجر به افزایش سهم ایران در بازارهای منطقه‌ای و جهانی گردد.

• تقویت همکاری‌های فرهنگی و آموزشی هماهنگی‌های جامعه‌شناختی و اجتماعی را در منطقه تقویت می‌کند و می‌تواند به ایجاد فضای تعامل و تفاهم میان جوامع مختلف قفقازی کمک کند.

• با توجه به تحولات ژئوپلیتیکی، امکان بازتعریف موازنه قدرت در منطقه وجود دارد. حضور مستمر و سازنده ایران در این فرایند می‌تواند به جلوگیری از تنش‌های جدید منجر شده و به ایجاد آرایش قوی و پایدارتر در منطقه کمک کند.