محمد صالح عبایی، استاد دانشگاه و محقق مسائل دینی، در یادداشتی به تحلیل بخشی از زندگی حضرت زینب(س) به عنوان پیام‌آور قیام عاشورا پرداخته است.

نسب و جایگاه خانوادگی

حضرت زینب (س) دختر امیرالمؤمنین امام علی بن ابی‌طالب (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) و نوه پیامبر اسلام (ص) است. به این ترتیب، حضرت زینب (س) از هر دو سوی پدری و مادری به خاندان بنی‌هاشم، یکی از اصیل‌ترین و بانفوذترین خاندان‌های قریش، منسوب است.

بنابراین، از نظر نسب‌شناسی، حضرت زینب (س) در نقطه‌ای قرار دارد که بزرگ‌ترین چهره‌های دینی، تاریخی و فرهنگی صدر اسلام با ایشان خویشاوندی دارند. برادرانش امام حسن مجتبی (ع) و امام حسین (ع) دو امام معصوم و محور اصلی بسیاری از تحولات تاریخی شیعه هستند.

ولادت و تربیت در بیت وحی

ولادت حضرت زینب (س) حدود سال 5 یا 6 هجری در مدینه گزارش شده است. تربیت ایشان در خانه‌ای انجام شد که کانون وحی، دانش، تقوا و مبارزه با شرک و نفاق بود. گفته می‌شود که پیامبر اکرم (ص) هنگام ولادت ایشان، نام زینب را انتخاب کرد که به معنای «زینت پدر» است. تربیت حضرت تحت سرپرستی امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) و در جوار پیامبر اکرم (ص) انجام شد. این فضای تربیتی، نقشی بنیادین در شکل‌گیری شخصیت علمی، اخلاقی و سیاسی او داشت.

ازدواج و سبک زندگی

حضرت زینب (س) با پسر عمویش، جناب عبدالله فرزند جعفر بن ابی‌طالب مشهور به جعفر طیار، ازدواج کرد. عبدالله بن جعفر از صحابه معروف پیامبر اکرم (ص) و فردی خوش‌نام، اهل بخشش و دارای جایگاه اجتماعی در میان قریش بود. حاصل این ازدواج چند فرزند بود که برخی از آنان در قیام عاشورا نیز همراه حضرت زینب (س) بودند.

سبک زندگی حضرت زینب (س) پس از ازدواج، نشان‌دهنده تداوم روحیه زهد، ساده‌زیستی، پرهیز از تجمل و در عین حال، اهتمام به تربیت فرزندان در مسیر اهل بیت بود. زندگی این بانوی باکرامت آمیخته با علم، پرهیزکاری و حضور فعال اجتماعی و خانوادگی بود.

نقش محوری حضرت در قیام عاشورا

حضرت زینب (س) در جریان نهضت امام حسین (ع) نقشی کاملاً محوری ایفا کرد. ایشان نه صرفاً به عنوان خواهر امام، بلکه به عنوان فردی آگاه، تحلیل‌گر و همراه در نهضت، در کنار برادرش حضور داشت.

همراهی با کاروان حسینی یکی از مهمترین این نقش‌هاست. حضرت زینب تصمیم گرفت همراه امام حسین (ع) عازم کربلا شود. این تصمیم، نه‌تنها عاطفی بلکه آگاهانه و مسئولانه بود. تحلیل‌گران تاریخی این اقدام را نشانه‌ای از عمق فهم حضرت نسبت به اهمیت این قیام می‌دانند.

در روز عاشورا، حضرت زینب (س) شاهد شهادت نزدیک‌ترین عزیزان خود بود، از جمله امام حسین (ع)، فرزندانش، برادرانش و یاران خاندان پیامبر (ص). با این حال روایات حاکی از آن است که در هیچ‌کدام از مواضع، از حضرت زینب (س) سخنی ناپسند یا حرکتی همراه با ضعف گزارش نشده است. او نه تنها ثبات خود را حفظ کرد، بلکه بعد از شهادت امام حسین (ع) سرپرستی کاروان اسرا را برعهده گرفت.

عقیله بنی‌هاشم

لقب «عقیله بنی‌هاشم» به معنای «زنی خردمند، بزرگوار و صاحب شأن در خاندان بنی‌هاشم» است. منابع لغوی «عقیله» را زنی می‌دانند که از نظر عقل، تدبیر و شخصیت جایگاهی ممتاز دارد. حضرت زینب (س) این لقب را به این دلیل گرفت که در خاندان بنی‌هاشم، پس از شهادت امام حسین (ع)، عملاً رهبر فکری و سیاسی شد و در بزنگاه‌هایی حساس، با سخنرانی‌های سنجیده و رفتاری عزتمندانه، بنی‌امیه را به چالش کشید.

پس از فاجعه کربلا، حضرت زینب (س) در کوفه و شام، خطبه‌هایی ایراد کرد که از شاهکارهای بلاغت عرب و نمونه‌های عالی تحلیل سیاسی و دینی در تاریخ اسلام است.

در خطبه کوفه، حضرت زینب (س) مردم کوفه را به دلیل نفاق، عهدشکنی و بی‌تفاوتی در برابر ظلم، مورد نکوهش قرار داد. در این خطبه، نوعی بازخوانی نقش مردم در وقوع فاجعه عاشورا به چشم می‌خورد که از بینش بالای حضرت زینب (س) حکایت دارد.

در شام و در دربار یزید، حضرت زینب (س) با سخنانی تند، سنجیده و مستدل، نه تنها یزید را رسوا کرد، بلکه زمینه روشنگری افکار عمومی شام را فراهم کرد. این خطبه نقشی اساسی در افشای چهره واقعی بنی‌امیه داشت.

زندگی پس از عاشورا

پس از آزادی از اسارت، کاروان اهل بیت به مدینه بازگشت. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که حضرت زینب (س) پس از مدتی به شام تبعید شد و در آنجا درگذشت. برخی نیز معتقدند به کربلا یا مصر رفته و در آنجا وفات یافته است.

در هر صورت، فعالیت‌های حضرت زینب (س) پس از عاشورا محدود به عزلت یا سوگ‌نشینی نبود، بلکه به شکل‌گیری گفتمان شیعیِ مقاومت و ظلم‌ستیزی کمک زیادی کرد.

ویژگی‌های شخصیتی و علمی

از مهم‌ترین ویژگی‌های حضرت زینب (س) می‌توان به مواردی از جمله دانش و فصاحت اشاره کرد. در منابع آمده است که حضرت زینب (س) محدثه، عالمه و صاحب معرفت بود و برخی از امامان شیعه به نقل حدیث از ایشان اشاره کرده‌اند. همچنین ایشان دارای  ثبات و مدیریت بحران بود و  در واقعه عاشورا و دوران اسارت، اوج قدرت مدیریت در بحران را نشان داد.

حضرت زینب (س) به عنوان تحلیل‌گری سیاسی فعالیت کرد و خطبه‌های او در کوفه و شام، تحلیل دقیقی از اوضاع سیاسی و دینی جامعه ارائه می‌دهند. البته در کنار تربیت فرزندان، حضرت در مسائل اجتماعی و خانوادگی مشارکت فعال داشت و با توده‌های مردم در ارتباط بود.

برخی از القاب مشهور ایشان عبارتند از عقیله بنی‌هاشم، عالمه غیر معلمه، شریکه الحسین (ع)، موثقه العارفین، بطلة کربلا، فاضله و کاملـه. هر یک از این القاب، ناظر به بعدی از شخصیت علمی، اخلاقی یا سیاسی ایشان است.

وفات و محل دفن

درباره زمان و مکان وفات حضرت زینب (س) اختلاف نظر وجود دارد. تاریخ‌نگاران شیعه و سنی زمان وفات ایشان را سال 62 یا 65 هجری قمری دانسته‌اند.

مهم‌ترین دیدگاه‌ها درباره محل دفن شامل دمشق، مدینه و مصر است. درباره دمشق در سوریه باید دانست که آرامگاهی در زینبیه دمشق به حضرت زینب (س) منسوب است که مشهورترین دیدگاه میان شیعیان است.

همچنین برخی روایات، محل دفن را در بقیع می‌دانند، ولی اثری از قبر مشخص وجود ندارد. درباره قاهره در مصر نیز عنوان شده که در شهر قاهره نیز مقبره‌ای به نام حضرت زینب وجود دارد که برخی آن را مربوط به سفر ایشان به مصر و وفات در آنجا می‌دانند.

از میان این احتمالات، زینبیه دمشق بیشترین مقبولیت عمومی را دارد، گرچه دیدگاه قطعی در منابع نخستین اسلامی ارائه نشده است.