به گزارش خبرگزاری اقتصاد ایران ،ایران یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت جهان است و از دهه‌ها پیش، شریان انرژی کشور و منبع اصلی درآمد ارزی روی نفت می‌چرخد. اما صنعت نفت در سال‌های اخیر با فشار تحریم‌ها، فرسودگی تجهیزات، کمبود سرمایه‌گذاری خارجی و محدودیت شدید در توسعه فناوری‌های پالایشی روبه‌رو شده است.

پالایشگاه‌ها؛ قلب کم‌توان تولید

ظرفیت اسمی پالایش روزانه نفت ایران حدود ۲.۳ میلیون بشکه است؛ با این حال متوسط ظرفیت عملیاتی پایین‌تر از عدد اسمی است، چرا که عمده پالایشگاه‌ها مربوط به دهه‌های گذشته‌اند و نیاز جدی به نوسازی دارند. فرسودگی، راندمان پایین، و محدودیت در تولید فرآورده‌های نفتی با استانداردهای جهانی از بزرگ‌ترین چالش‌ها محسوب می‌شود.

همچنین در ده سال اخیر، بحران سرمایه‌گذاری موجب شده پروژه‌های ارتقای کیفی و کمی پالایشگاه‌ها کند پیش‌رود و بسیاری پروژه‌های جدید یا نیمه‌تمام باقی بمانند.

مصرف داخلی و بازار صادرات؛ معادله‌ای پیچیده

نکته قابل توجه آنکه مصرف فرآورده‌های نفتی در ایران بسیار بالاست؛ بنزین، گازوئیل و نفت سفید همچنان سهم بالایی در سبد سوخت کشور دارند. تولید بنزین در پالایشگاه‌ها طی سال ۱۴۰۳ به بیش از ۱۱۰ میلیون لیتر در روز رسید که عمدتاً صرف حمل‌ونقل و نیروگاه‌ها شد. بر همین اساس نیز فشار مصرف داخلی باعث شده سهم صادرات فرآورده و حتی نفت خام از اهداف پایین‌تر باشد.

از سویی دیگر تحریم‌های بین‌المللی، صادرات نفت خام و فرآورده را با مشکلات انتقال پول و بیمه جابه‌جایی روبه‌رو کرده و بخش عمده‌ای از صادرات ناگزیر به استفاده از شیوه‌های غیرمستقیم و با تخفیف بالاست.

موضوع دیگر آنکه محدودیت در فروش نفت به بازارهای سنتی مثل اروپا و آمریکای شمالی، باعث تغییر جهت صادرات به کشورهای آسیایی و منطقه‌ای شده است؛ اما نبود زیرساخت حمل‌ونقل (کشتی‌های نفتکش نو، سوپرترمینال‌های صادراتی) و نبود توافقات بلندمدت، درآمدزایی پایدار را تضعیف کرده است.

تهدید فرسودگی، فرصت‌های فناورانه

نکته دیگر آنکه در حال حاضر پالایشگاه‌های قدیمی همچون آبادان و تهران نیازمند بازسازی اساسی‌اند تا بتوانند مشتقات باکیفیت تولید کنند. بهره‌وری پایین به معنای مصرف سوخت بیشتر، آلودگی بالاتر، و هزینه تمام‌شده بالاست.

در مقابل، سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌های پالایشگاه مدرن و تولید محصولات باارزش افزوده بالا (مانند پلیمرها و روغن‌های خاص) می‌تواند فرصت مهمی برای جهش صنعت نفت باشد.

سیاست قیمت‌گذاری، یارانه و مصرف بی‌محابا

همچنین واقعی نبودن قیمت حامل‌های انرژی و حضور گسترده یارانه‌ها از دیگر چالش‌های این حوزه است که باعث شده مصرف سوخت کشور چند برابر میانگین جهانی باشد. همین ساختار انگیزه اصلاح تکنولوژی و صرفه‌جویی را نزد مصرف‌کننده و حتی پالایشگاه‌ها کاهش داده و دور باطلی از بحران و اتلاف انرژی ساخته است.

امنیت انرژی و آینده؛ نیاز به اصلاحات

وابستگی شدید اقتصاد ایران به درآمد نفتی، هر تکانه جهانی را به بحران مالی و ارزی داخلی بدل می‌کند. متنوع‌سازی سبد صادراتی و گرایش به فرآورده‌های نفتی باارزش‌تر، کلید افزایش مقاومت اقتصاد و امنیت انرژی است.

معصومه اکبری، استاد مهندسی نفت و کارشناس ارشد بازار انرژی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه امروز مهم‌ترین تهدید پیش روی صنعت نفت ایران فرسودگی زیرساخت‌هاست می‌گوید بیشتر پالایشگاه‌ها و حتی خطوط لوله و مخازن، عمری فراتر از استاندارد جهانی دارند و برخی تکنولوژی پالایش، متعلق به دهه ۱۳۵۰ است! همین مسئله باعث کاهش راندمان، افزایش مصرف انرژی، آلودگی و ضعف رقابت‌پذیری در بازار جهانی شده است.

وی ادامه می‌دهد اصلاح نظام سرمایه‌گذاری، انتقال و بومی‌سازی فناوری‌های جدید، و ایجاد مشوق واقعی برای مصرف بهینه و تولید فرآورده‌های با ارزش افزوده بالاتر، باید در اولویت باشد. بدون این اصلاحات، حتی با افزایش ظرفیت خام، ماندن در دور باطل اتلاف ادامه دارد.

صنعت نفت نه‌تنها پشتوانه اقتصادی کشور، بلکه ضامن امنیت انرژی است. اما گرفتار در چالش‌های ساختاری جدی. نوسازی زیرساخت، اصلاح الگوهای مصرف، جذب فناوری جدید و بازبینی سیاست‌های صادرات و یارانه، راه نجات است؛ در غیر این صورت، زنگ خطر برای آینده اقتصادی کشور به صدا درمی‌آید./مهر