در کنار بازیگر گران و انتخاب نقش‌ها و فیلمنامه و کارگردانی، شاید تهیه‌کنندگی نقش بسزایی در این نوع آثار دارد خصوصاً سریالی همچون «امام علی(ع)». 

در تولید این سریال محمد بیک‌زاده کار تهیه‌کنندگی را به عهده داشت. وی فارغ‌التحصیل دکترا در رشته ادبیات و حقوق از دانشگاه مشهد مقدس و تهران و محقق و پژوهشگر در عرصه علوم دینی است. او در دهه 1360 مسئول طرح و برنامه گروه فیلم و سریال شبکه یک سیما بود و سریال امام علی(ع) را به عنوان اولین سریال بزرگ مذهبی پس از انقلاب تهیه‌کنندگی کرد.

بیک‌زاده مسلط به زبان و ادبیات عربی است و در پژوهش و تحقیق از منابع شیعی و اهل‌سنت برای سریال امام علی(ع) فعالیت داشت. البته او سریال‌ ماندگار «بانو»، «قصه‌های کهن»، «کمند خاطرات»، «پدر»، «زیر چتر خورشید»، «ترنم» و سرمایه‌گذاری «پهلوانان نمی‌میرند» و تهیه‌کنندگی فیلم سینمایی «ساحره» را نیز در کارنامه‌اش دارد.

به مناسبت ایام شهادت حضرت علی(ع) و شب‌های قدر به بازخوانی گفت‌وگوی او می‌پردازیم که با خبرگزاری تسنیم انجام داده است. 

* ماجرای تمجید رهبر انقلاب از فیلمنامه و کشف یک دیالوگ خنک

* شما فیلمنامه را محضر همه مراجع عظام تقلید خصوصاً رهبر انقلاب بردید که ایشان گویا روی فیلمنامه نکاتی هم داشتند.

ببینید همانطور که قبلا گفتم این سریال ویژگی‌های زیادی داشت و البته به دلیل اهمیت مذهبی آن نمی‌توانستیم سطحی کار کنیم بنابراین نظر مراجع و علما لازم بود بنابراین فیلمنامه را خدمت آنها بردیم، تا نظرشان را بدهند و اگر ایرادی بود مطرح شود. علما می‌گفتند فیلمنامه خوبی است اما هیچ‌کس همت اینکه زیرِ متن نکته‌ای بنویسد و یا به قولی همین تأیید را مکتوب کند را از خودش نشان نداد و تنها کسی که زیر فیلمنامه ما مطلبی نوشتند و از آن تمجید کردند رهبر انقلاب بود.

وقتی فیلمنامه از سوی رهبری پس از مطالعه و بازخوانی به دست ما رسید، در مرقومه‌ای پای فیلمنامه از ایشان بود که آن را تأیید کردند و از خداوند برای ما توفیق خواستند. اما نکته اصلی اینجا بود که در وهله بعدی آن‎قدر متن را با دقت خوانده‌ بودند که جلوی یک دیالوگ نوشتند: "چه خنک!". اتفاقاً درست نوشتند و آن دیالوگ را حذف کردیم.

البته نکته‌ای که لازم است، به آن اشاره کنم این است که ما در کارهای تاریخی دو سه گروه مدعی داریم؛ اول عامه مردم و اعتقادات‌شان است که نباید با آنها شوخی کرد. دوم دانشگاهیان و تاریخ‌دانان و سوم حوزویان. این سه گروه مدعی‌ هستند و شما باید طوری سریالِ تاریخی را بسازید که پاسخ این سه گروه داده شود.

پاسخ گروه نخست، احترام به فهم و درک آنهاست؛ یعنی باید به فهم و درک‌ مردم - مخاطبان - احترام گذاشت. پاسخ گروه دوم عدم تعارض تاریخی است؛ هرجا که خلاف تاریخ صحبت کنیم این‌ها مدعی خواهند بود و شما باید پاسخ بدهید. گروه سوم هم تعارض‌های دینی است که باید به اهالی حوزه‌های علمیه پاسخ بدهیم.

البته در این میان یک گروه پاسخ‌خواه دیگر هم وجود دارد که اهل ادب‌ هستند و این سخت‌ترین کار است. کاری که ما در سریال «امام علی(ع)» کردیم گفتیم زبان معیار ما تاریخ بیهقی باشد و واقعاً آقای میرباقری از عهده این کار برآمد و اگر شما یکسری از مونولوگ‌ها و دیالوگ‌های سریال را مرور کنید به این واقعیت خواهید رسید که واقعاً بیشتر شعرند تا مونولوگ و دیالوگ!

* نکته‌ای که درباره تمجید رهبر انقلاب و نکات ایشان بر فیلمنامه سریال «امام علی(ع)» مطرح کردید بعدها آقای میرباقری گفتند این تمجید رهبر انقلاب پشتیبان بسیار جدّی برای پیشبردِ سریال شد.

همین‌طور است؛ ارتش به ما کمک کرد به واسطه آنچه آقای خامنه‌ای (مقام معظم رهبری) نوشتند، سپاه کمک کرد به واسطه همان نوشته‌ای که رهبر معظم انقلاب پایِ فیلمنامه سریال امام علی(ع) ثبت فرموده بودند. واقعاً با این نوشته کارمان را پیش بردیم و برای ما پشتیبان بود.

کسر بودجه اجازه نداد پایان سریال به گونه‌ای دیگر شود

* جایی بود که کار آن‌قدر در مسیر تولید سخت شده باشد که بگویید کار متوقف شود؟

پایان کار متوقف کردیم؛ متأسفانه ما در روزهای پایانی تصویربرداری می‌خواستیم فینال‌های دیگری را داشته باشیم، اما به دلیل کسر بودجه این اتفاق میسر نشد.

آن زمان 269 میلیون تومان به چشم برخی زیاد می‌آمد؛ کاری نداریم که بلافاصله بعد از ما سریال «امام حسن(ع)» شروع شد و نزدیک به 2 میلیارد هزینه‌اش کردند.

چون سریال «امام علی(ع)» اولین کار بود خیلی‌ها نمی‌دانستند سرانجامش چه خواهد شد فقط خودمان می‌دانستیم و کسانی که پلان‌ها را روی پرده دیده بودند، می‌دانستیم کار، کار خوبی خواهد شد.

حتی از مدیران سازمان صداوسیما کمتر کسی می‌دانست این کار، کار خوبی می‌شد، بنابراین ما گرفتار بودجه طرح شدیم و تقریباً 20، 30 میلیون دیگر نیاز داشتیم تا کار ابتر بسته نشود. مجبور نشویم یک جفت پا را ببینیم که به سمت دریا می‌روند و کفش‌های پاره علی بن ابیطالب را نشان دهیم.

* کجا باید تمام می‌شد؟

در واقع یک تصویر سورئال بود یک جفت پای همان کسی که در سریال، نقش حضرت علی(ع) را بازی می‌کرد به سمت دریا می‌رفت و سریال همین‌جا ختم شد. اما چیزی که خودمان طراحی کردیم ادامه تاریخ بود و تا شروع خلافت امام حسن(ع) پیش می‌رفت.

داریوش ارجمند و مهدی فتحی در سریال امام علی(ع) کارگری هم کردند!

* شاید خیلی از مخاطبین هنوز هم نمی‌دانند که نقش حضرت علی(ع) را استاد مهدی فتحی‌ای بازی کرد که با نقش عمر و عاص در این سریال درخشید. اصلاً اعجاز حضور این بازیگر فقید و خیلی از بازیگران دیگری که همچون بهزاد فراهانی نقش معاویه و داریوش ارجمند که امضایِ ارزشمندی برای نقشِ مالک اشتر به جای گذاشت، صحبت کنید.

بعد از این سریال، مجموعه‌های دیگری مثل «امام حسن(ع)» هم ساخته شد که نقش معاویه و برخی از نقش‌های دیگر را داشت. اما آنقدر روی این نقش‌ها و شخصیت‌پردازی‌ها کار شد که همه این کاراکترها را با سریال «امام علی(ع)» به یاد می‌آورند.

جالب است که من به تهیه‌کننده سریال «امام حسن(ع)» پیشنهاد دادم که شخصیت‌های مشترکی در هر دو کار وجود دارد که بیایند برای بازی در آن شخصیت از بازیگر سریال امام علی(ع) استفاده کنند که نشد. حالا به چه علت یا آقای فخیم‌زاده مقاومت کرد یا اینکه خودشان علت دیگری را در ذهن داشتند این کار نشد. اما قاعدتاً این نوع شخصیت‌ها را بازیگری بازی می‌کند در ذهن مخاطب می‌ماند و بهتر است در روایت ادامه زندگی آن شخصیت هم دوباره از همان بازیگر استفاده شود.

واقعاً داریوش ارجمند که نقش مهم مالک‌اشتر را داشت بیل می‌زد، مهدی فتحی همین کار را می‌کرد. محمدرضا شریفی‌نیا برای آماده‌کردن لوکیشن‌ها صبح زود بلند می‌شدند با مجید میرفخرایی می‌رفتند و صحنه آماده کنند. اینکه می‌گویم بچه‌ها خودشان را خرج کردند تا این کار خوب و ارزان درآمد واقعاً این کارهای بی‌سابقه را کردند و از جان مایه گذاشتند.

ماجرای حذف سکانس‌هایی از ابوذر

* به خاطر همین است که سکانس‌های ابوذر آن‌قدر کم است؟

بله؛ حذف کردیم. اما بیش از این را هرچه گفتند تمرد کردیم. به دلیل اینکه روی کل ماجرا بحث داشتند؛ در واقع ما ابوذر را خرج کردیم بعد از آن می‌گفتند این صحنه را از فلان‌جا بردارید ما هم نگاه می‌کردیم اگر بخواهیم برداریم دو صحنه‌ای که می‌ماند با هم هماهنگ نمی‌شوند به همین خاطر تمرد کردیم. اما در مورد بخشِ ابوذر، کامل آن را برداشتند؛ ما هم برنداشتیم پخشِ وقت تلویزیون برداشت.

بازیگر ابن‌ملجم کتک هم خورد

* خدا رحمت کند آقای اکبری مبارکه را که خیلی نقش ابن ملجم را خوب بازی کردند. در آخرین مصاحبه‌ای هم که داشتیم می‌گفتند به خاطر این نقش چقدر فحش خوردند و از حضرت می‌خواستند شفاعت‌شان کند که ان‌شاءالله کرده‌اند.

بله. به خاطر این نقش کتک هم خورده است.

چرا مهدی فتحی نقش حضرت علی(ع) را بازی کرد؟

* بسیاری می‌گفتند قرار بود خسرو شکیبایی نقش ابن‌ملجم را بازی کند و یا غیر از خانم آسایش گزینه‌های دیگری هم وجود داشتند نقش قطام را بازی کنند و خیلی از نقش‌های دیگر که واقعاً در این سریال درخشان بازی شد. شاید بیشتر از همه نقش‌آفرینی مرحوم مهدی فتحی به چشم می‌خورد. یک مقدار درباره انتخاب بازیگران سریال صحبت کنید؟ جالب است نقش حضرت علی(ع) را به مهدی فتحی‌ای واگذار کردید که نقش عمر و عاص را بازی کرده بود و خیلی برای او بازی در این نقش سخت بود. یک مقداری درباره این نقش‌ها و انتخاب بازیگران بگویید.

اول بگویم که چرا نقش حضرت علی(ع) را به مهدی فتحی سپردیم. حضرت علی(ع) درباره عمر و عاص فرموده‌اند: «عمر و عاص یک علی است در طریق باطل» شما بودید چه کسی را برای این نقش انتخاب می‌کردید؟ در وهله اول برای مهدی فتحی سخت بود، چنین نقشی را بپذیرد؛ اما بالاخره قبول کرد. دوست داشت این نقش را بازی کند. مهدی فتحی عاشق بازیگری بود و فضای بازی‌اش را خودش ایجاد می‌کرد. به گونه‌ای که بازیگر مقابل او ضعیف بود با او کار می‌کرد قوی بشود و با او بده بستان‌های درست داشته باشد.

خیلی فکر کردیم؛ کسانی که درباره انتخاب بازیگران می‌اندیشیدند من بودم، داود میرباقری، عبدالله اسکندری و مرحوم مازیار پرتو بودند که با هم بحث می‌کردیم و نظر می‌دادیم. در واقع درباره انتخاب بازیگران همفکری می‌کردیم. در وهله بعدی ما در سیره افراد، مشخصات‌شان را داریم. برای انتخاب افراد به شخصیت‌های سریال به متون سیره ابن‌هشام مراجعه کردیم.

این متون شخصیت‌ها را تعریف کرده بود. این چهره‌ها را به عبدالله اسکندری چهره‌پرداز سریال انتقال می‌دادیم و بازیگرها مورد بررسی قرار می‌گرفتند که فلان بازیگر به این شخصیت می‌خورد؛ او دعوت می‌شد. جالب است بدانید شما به سیره ابن‌هشام مراجعه می‌کنید، می‌بینید که در آن آمده، پارگی گوشه چشم مالک اشتر کجاست؟ به همین جهت هم اشتر به معنای چشم دریده است. آن‌قدر دقیق صحبت کردند و چهره افراد را ترسیم کردند.

بهترین آن چهره‌ها و ظاهر را که در سیره ابن‌هشام آمده بود پیدا کنیم و نزدیک شویم. روی تک تک موضوعاتی که در تولید سریال لازم بود انصافاً فکر می‌کردیم. هیچ‌کس خود رأیی نمی‌کرد.

ماجرای صحنه مرغابی‌ها

* یک دوستی به من گفت آقای بیک‌زاده صحنه مرغابی‌ها را بیشتر از همه دوست داشت؟

صحنه مرغابی‌ها صحنه‌ای بود که حضرت علی(ع) می‌خواهند به مسجد بروند؛ این صحنه حکمِ شمایل را دارد. فرمِ شمایل را دارد مثل همان نقال‌خوانی‌هایی که در قدیم داشتند که شاید 80 درصد آنها انطباق با تاریخ نداشت، اما مردم از آن خاطره دارند. صحنه مرغابی‌ها یک شمایل و تابلوست. یک شعر است. برای شاعر جایز است هرچیزی بگوید که برای دیگران جایز نیست.

صحنه، صحنه سختی بود که یک بار آقای مهدی فتحی و آقای میرباقری درباره‌اش صحبت کردند. مرحوم فتحی به تک برداشت و بدون برداشت معروف بوده است اما در این صحنه مرغابی‌ها می‌گویند منقلب شده و چند بار تصویربرداری کرده‌اند.

مهدی فتحی منتقد بازی خودش بود. اگر حس می‌کرد خوب نبوده همه هم می‌گفتند خوب بوده، برمی‌گشت و از نو تصویربرداری می‌کردند. تا آن چیزی که دلش می‌خواست درنمی‌آمد کار را رها نمی‌کرد و بارهای دیگری فیلمبرداری می‌شد تا آن‌چیزی بشود که او را راضی کند. یعنی نوع راه رفتن مهدی فتحی در این نقش مخاطب را منقلب می‌کند.

* این نوع راه رفتن مهدی فتحی را در آن صحنه مخاطب الان هم که می‌بیند منقلب می‌شود...

بله؛ هیچ‌کس باور نمی‌کرد، این بازیگر همان بازیگرِ عمر و عاص است.

جزو اسرار است

* واقعاً چطور این مرغابی‌ها و صحنه را آماده کردید که همه‌چیز طبیعی از آب درآید گویی همان صحنه‌ای باشد که در روایت‌ها درباره‌اش صحبت شده است؟

این جزو اسرار است. اما هر جانداری به یک چیزی علاقه دارد آن شیء مورد علاقه‌اش را در جلویش قرار دهید حساس می‌شود.

* نمی‌توانید ماجرا را جزئی‌تر تعریف کنید.

گفتم جزو اسرار است. این صحنه برای من شمایل و شعر برای من بود.

داریوش ارجمند ترسید

* عوامل و بازیگران در این صحنه گریه کردند؛ حال و احوالات چطور بود؟

یکی از چیزهایی که بازیگر بایستی به آن مسلط باشد آگاهی به موقعیت خودش داشته باشد. می‌داند بازی می‌کند یک جایی داریوش ارجمند جلوی چادر علی بن ابیطالب در مقطع صفین منقلب شد و ترسید. به من گفت ترسیدم! اما در ذهنم نمی‌آید. چون اگر منقلب می‌شدند نمی‌توانستند بازی کنند.