لیلة‌الرغائب، شبی که در حافظه جمعی مردم با «آرزو» گره خورده است؛ شبی میان خواهش و نیایش، میان آنچه انسان می‌خواهد و آنچه به آن امید می‌بندد. اگرچه در خوانش دینی، این شب بیش از آنکه شب برآورده شدن آرزوها باشد، زمانه‌ی رغبت دل و گرایش آگاهانه انسان به سوی خداوند است اما در فرهنگ مردمی، لیلة‌الرغائب به فرصتی برای خواستن، امید بستن و معنا دادن به آرزوها بدل شده است؛ شبی که دعا زبان مشترک دل‌ها می‌شود.

در فرهنگ مردم آذربایجان شرقی، لیلة‌الرغائب از چارچوب یک آیین عبور کرده و به تجربه‌ای اجتماعی بدل شده است؛ تجربه‌ای که در آن یاد درگذشتگان، خیرات، دیدارها و آیین‌های خانوادگی نقش محوری دارند. این شب، فرصتی است برای بازسازی پیوندهایی که در شتاب زندگی روزمره فراموش شده‌اند و برای زنده نگه‌داشتن حافظه‌ای جمعی که نسل‌ها آن را منتقل کرده‌اند.

آنچه لیلة‌الرغائب را در آیین‌های دیگر متمایز می‌کند، زنده بودن آن در رفتار مردم است؛ از پخت حلوا و تقسیم آن گرفته تا حضور در کنار قبور، هدیه‌فرستادن و گردهمایی‌های ساده اما معنادار. این آیین نشان می‌دهد که چگونه یک مفهوم دینی، در بستر فرهنگ بومی، به زبانی ملموس و انسانی ترجمه می‌شود و همچنان نقش خود را در انسجام اجتماعی و معنابخشی به زندگی ایفا می‌کند.

لیله‌الرغائب؛ استمرار یک آیین کهن در فرهنگ آذربایجان شرقی

کریم میمنت‌نژاد، تبریزشناس و پژوهشگر تاریخ با اشاره به ریشه‌های تاریخی و اساطیری آیین «رغائب» در فرهنگ آذربایجان شرقی، این مراسم را حاصل پیوند باورهای کهن ایرانی با آموزه‌های اسلامی دانست و گفت: رغائب در اصل آیینی مبتنی بر احترام به درگذشتگان و استمرار باور به حیات پس از مرگ است.

وی با بیان اینکه واژه «رغائب» از ریشه «رَغَبَ» به معنای تمایل و طلب کردن گرفته شده است، افزود: در اساطیر آذربایجان شرقی، به‌ویژه در سنت‌های زرتشتی و مانوی، این باور وجود داشت که انسان با مرگ از بین نمی‌رود، بلکه به شکلی دیگر به حیات خود ادامه می‌دهد و همین اعتقاد زمینه‌ساز آیین‌های مرتبط با یاد مردگان بوده است.

وی با اشاره به مفهوم «فَرَوَهر» در باورهای زرتشتی اظهار کرد: فروهر اگرچه به‌طور ساده به روح تشبیه می‌شود، اما مفهومی عمیق‌تر دارد و بر اساس آن، بخش معنوی انسان پس از مرگ نیازمند توجه، یادآوری و احترام است؛ به همین دلیل در ایام خاص سال، به‌ویژه زمان‌های مرزی مانند نوروز، آیین‌های خوراکی و نمادین برگزار می‌شد.

این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: با ورود اسلام به ایران، مفهوم لیلةالرغائب که در منابع اسلامی به‌عنوان شبی برای دعا و طلب عطیه الهی مطرح شده بود، با این باورهای کهن درهم آمیخت و به‌تدریج آرزوخواهی فردی جای خود را به آرزوخواهی برای درگذشتگان داد.

وی، پخت و توزیع حلوا را یکی از مهم‌ترین نمادهای این آیین دانست و گفت: حلوا با ترکیب آرد، روغن و شکر، مفاهیمی چون بازگشت انسان به خاک، گذر و تحول و امید به تداوم حیات را بازنمایی می‌کند و به همین دلیل به یکی از اصلی‌ترین عناصر خیرات برای اموات تبدیل شده است.

وی با اشاره به پیشینه تاریخی آیین رغائب در دوره صفویه افزود: شواهدی از جمله سفرنامه شاردن، جهانگرد فرانسوی، نشان می‌دهد که این آیین دست‌کم از دوره صفویه در تبریز رواج داشته و تا امروز با حفظ ماهیت احترام‌آمیز و غیرسوگوارانه خود ادامه یافته است.

میمنت‌نژاد در پایان تأکید کرد: رغائب نمونه‌ای روشن از تداوم فرهنگی در ایران است؛ آیینی که در آن یاد گذشتگان، نیکی و بخشش، جای آرزوهای فردی را گرفته و به بخشی از حافظه جمعی جامعه تبدیل شده است.

لیلة‌الرغائب در فرهنگ آذربایجان شرقی؛ از دعا و حلوای خیرات تا پیوندهای اجتماعی

امین‌الله علیمرادی، کارشناس فرهنگ و رسانه و  پژوهشگر فرهنگ عامه در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه لیلة‌الرغائب، شب فضیلت و دعا است، اظهار کرد: برخلاف نام متداول «شب آرزوها»، در مفهوم مذهبی به معنای شب رغبت‌ها و گرایش‌ها و مجذوب شدن‌ها است. با این حال، در فرهنگ مردمی، به ویژه در چند دهه اخیر، این شب به فرصتی برای برآورده شدن آرزوها تبدیل شده است.

وی با اشاره به تنوع نام‌ها و رسوم محلی گفت: در شهرستان‌های مختلف آذربایجان شرقی، لیلة‌الرغائب به اسامی گوناگونی شناخته می‌شود؛ از جمله «یاغیب» در قاضی‌جهان آذرشهر، «رغیّب» در سراب، «راقیب» در روستای غریب‌دوست میانه و «راغییب» در دیزچی شبستر. 

وی ادامه داد: در بسیاری از مناطق، حلوای ویژه‌ای با ترکیب آرد، روغن، شکر، زردچوبه و زعفران طبخ می‌شود و برای خویشاوندان دوردست و همسایه‌ها ارسال می‌شود، همچنین بخشی از آن روی قبر درگذشتگان ریخته می‌شود تا به روح آنان رحمت برسد.

این پژوهشگر فرهنگ عامه اذعان کرد: برخی مناطق مانند چالگر گیوی اردبیل، لیلة‌الرغائب را در دو هفته برگزار می‌کنند؛ هفته اول ویژه درگذشتگان و خیرات و هفته دوم مختص تازه‌عروس‌ها و تازه‌دامادها است. در این روزها، خانواده‌ها خونچه‌ای شامل حلوا برای نوعروسان می‌فرستند که به آن «راقیب لق» گفته می‌شود.

وی همچنین به رسوم مناطق دیگر اشاره و عنوان کرد: در روستای اُشتبین اَهر، خانواده‌ها آش ترشی می‌پزند تا حرارت حلوا را کاهش دهند و از بیمار شدن جلوگیری کنند. در تمام مناطق، تهیه غذای خیراتی و حلوای ویژه این شب بدون استثناء انجام می‌شود، حتی اگر نیازمند قرض گرفتن باشد.

وی در پایان تأکید کرد: لیلة‌الرغائب علاوه بر بعد مذهبی، نقش مهمی در تقویت پیوندهای اجتماعی، حفظ هویت فرهنگی، ارتقای سلامت روان و تقویت روحیه معنوی افراد دارد همچنین فرصتی برای انتقال ارزش‌ها و باورهای نسل‌های گذشته به نسل‌های آینده و ترویج نوع‌دوستی و بخشش در جامعه است.

لیلة الرغائب؛ شب تجلی رحمت و جلوه عبودیت در

حیات انسان

سعید گراوند، عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان شرقی، لیلة الرغائب را از ایام قدسی در بینش مسلمانان دانست و تأکید کرد: با وجود تفاسیر متعدد روایی، تاکنون تفسیر پدیدارشناختی جامعی از این پدیدار ارائه نشده است.

وی افزود: امروزه در زندگی انسان مدرن، تحلیل پدیدارشناختی از قداست این ایام اهمیت بیشتری می‌یابد.

وی با بیان اینکه لیلة الرغائب شب عبودیت و تفضل حق تعالی است، اظهار کرد: در فرهنگ دینی ما مسلمانان این باور وجود دارد که فرشتگان در این شب بر زمین نازل می‌شوند تا رحمت گسترده حق تعالی را بر زمین منتشر کنند. این شب فرصتی برای طلب و اشتیاق به سوی خداوند است و مواجهه انسان با حق تعالی در آن آشکار می‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان شرقی با اشاره به تفسیر استاد جوادی آملی تشریح کرد: لیلة الرغائب شب آرزوها نیست، بلکه شب رغبت‌ها و مجذوب شدن‌ها است. در این شب، انسان در قلمرو مقدس قرار می‌گیرد و حقایق لطیف و متعالی در ساحت حیات او حضور می‌یابند.

وی درباره وجه پدیدارشناختی قداست زمان، به نظریه میرچا ایلیاده اشاره کرد و گفت: زمان قدسی، امتیازی ویژه دارد و در آن آیین و عمل آئینی جلوه می‌کند. حضور در این قلمرو امکان ظهور خیر، برکت و رحمت الهی را برای آدمی فراهم می‌آورد و انسان می‌تواند زمینه‌های ظهور عنایت الهی را با انجام امور مشروع فراهم کند.

وی افزود: تکرار، دوام حضور، احیا و تجدید زمان قدسی، امکان تطهیر، آفرینش و شکوفایی معنوی را در این شب فراهم می‌کند. لیلة الرغائب فرصتی است برای تحقق حیات معنوی جاوید در همین جهان، که از طریق معرفت به حقایق و عبودیت در پیشگاه حق تعالی محقق می‌شود.

به گزارش ایسنا، لیلة‌الرغائب در آذربایجان شرقی را می‌توان نمادی از پیوند میان معنویت و فرهنگ دانست؛ شبی که در آن، ایمان تنها در دعا و فرهنگ تنها در رسم و عادت خلاصه نمی‌شود. این آیین نشان می‌دهد که چگونه یک مفهوم دینی می‌تواند در بستر زندگی مردم به رفتاری اجتماعی و اخلاقی تبدیل شود و معنا را از سطح فردی به سطح جمعی ارتقا دهد.

تداوم و پویایی لیلة‌الرغائب در فرهنگ آذربایجان شرقی، گواهی روشن بر نیاز انسان معاصر به معنا، تعلق و ارتباط است؛ نیازی که نه با سرعت زندگی مدرن از میان رفته و نه با تغییر شکل آیین‌ها کم‌رنگ شده است. این شب، همچنان فرصتی است برای زنده نگه‌داشتن امید، احترام به درگذشتگان و بازخوانی ارزش‌هایی که جامعه را انسانی‌تر و همدلانه‌تر می‌کنند.

انتهای پیام