به گزارش ایسنا، آبخیزداری به عنوان یک علم و هنر، در راستای مدیریت جامع و پایدار منابع طبیعی و آبی، به بررسی و ساماندهی فرآیندهای طبیعی و انسانی در ناحیه‌های آبخیز می‌پردازد، آبخیزها، نواحی جغرافیایی هستند که در آن‌ها آب باران و ذوب برف به یک جریان آب معین هدایت می‌شود و این فرآیند به طور مستقیم بر کیفیت و کمیت آب‌های سطحی و زیرزمینی تأثیر می‌گذارد.

اهمیت آبخیزداری به ویژه در مناطقی چون چهارمحال و بختیاری که به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیمی خاص خود از شیب‌های تند و زمین‌های ناپایدار برخوردار است، نباید نادیده گرفته شود، این استان به عنوان یکی از منابع مهم تامین‌کننده آب کشور، با جمع‌آوری حجم قابل توجهی از بارش‌های جوی، نقش اساسی در تأمین آب‌های سطحی و زیرزمینی برای مناطق پایین‌دست خود ایفا می‌کند.

در سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی و افزایش شدت و فرکانس بارش‌ها، منجر به روندهای جدیدی در بروز سیلاب‌ها شده است که تبعات جدی برای زیرساخت‌ها، کشاورزی و زندگی روستاییان به همراه داشته است. وقوع سیلاب‌های شدید در این منطقه، نه تنها به زیرساخت‌ها آسیب جدی وارد کرده، بلکه معیشت اهالی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. در این راستا، توجه به مقوله آبخیزداری می‌تواند به عنوان یک راهکار کلیدی برای مدیریت این چالش‌ مطرح شود.

اجرای پروژه‌های مرتبط با آبخیزداری، می‌تواند به طور مؤثری به تقویت ذخایر آبی و مدیریت بهینه منابع آب کمک کند، این پروژه‌ها شامل تأسیسات فیزیکی نظیر بندهای خاکی، ایجاد دیواره‌های سنگی و استفاده از پوشش‌های گیاهی بومی به منظور کاهش فرسایش خاک و حفظ رطوبت است، این اقدامات نه تنها به کنترل جریان آب کمک می‌کند، بلکه به افزایش نفوذ آن به داخل خاک نیز منجر می‌شود و در نهایت به بهبود کیفیت خاک و افزایش بهره‌وری کشاورزی می‌انجامد.

در کنار جنبه‌های فنی و اجرایی، توجه به آبخیزداری نیاز به سیاست‌گذاری‌های کلان و تخصیص بودجه و اعتبارهای لازم دارد، مسئولان دولتی باید با درک عمیق از اهمیت این مقوله، اقدامات لازم را در راستای تخصیص منابع مالی و فنی انجام داده و همکاری‌های بین‌بخشی و بین‌المللی را برای انتقال دانش و تجربیات موفق در این حوزه جلب کنند. با توجه به تأثیرات مثبت آبخیزداری بر کاهش خطرات طبیعی و بهبود وضعیت آب و خاک، این سرمایه‌گذاری‌ها نه تنها به نفع اکوسیستم‌های طبیعی است، بلکه به حفظ و تقویت معیشت و زندگی جوامع محلی نیز کمک می‌کند.

به نظر می‌رسد در سالیان اخیر توجه به مقوله آبخیزداری کمتر شده است، در برخی محافل مخالفت‌هایی با اجرای پروژه‌های آبخیزداری در بالادست حوضه‌های آبخیز صورت می‌گیرد، اما موافقان اجرای طرح‌های آبخیزداری نیز در دفاع از اقدامات آبخیزداری دلایل علمی متعددی را مطرح می‌کنند و از دیرباز اقدامات آبخیزداری به شیوه‌های مختلف در دستور کار جوامع محلی قرار داشت، این روزها که شاهد بارش رحمت الهی در اکثر نقاط کشور به‌ویژه در استان‌های جنوبی کشور بودیم، اهمیت سازه‌های آبخیزداری در کنترل سیلاب بیش از گذشته نمود داشت و باید گفت اگر به مقوله آبخیزداری در این مناطق توجه شده بود، شاهد وقوع سیلاب و خسارات ناشی از آن نبودیم.

ضرورت اجرای پروژه‌های آبخیزداری در حوضه‌های آبخیز

سید نعیم‌ امامی، رییس بخش تحقیقات آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص نقش عملیات آبخیزداری در استان‌های دارای شیب در زمان بارش برای جلوگیری از روان آب‌ها، تقویت منابع زیرزمینی و ذخیره آب، اظهار کرد: به‌طور کلی آبخیزداری به مجموعه‌ای از مطالعات، برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات مدیریتی با هدف حفاظت، بهره‌برداری صحیح و پایدار از منابع آب، خاک و پوشش گیاهی در یک حوضه آبخیز اطلاق می‌شود، بنابراین آبخیزداری پنج هدف اصلی را دنبال می‌کند.

وی افزود: کاهش فرسایش خاک و رسوب‌گذاری، کنترل و کاهش سیلاب‌ها، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی به واسطه افزایش نفوذ آب در آبرفت‌ها، حفظ و بهبود پوشش گیاهی و استفاده پایدار از منابع‌طبیعی و افزایش امنیت زیست‌محیطی از جمله اهداف اجرای طرح‌های آبخیزداری است، عموما مدیریت حوضه‌های آبخیز شامل عملیات بیولوژیکی مانند تقویت پوشش گیاهی و عملیات مکانیکی مانند ایجاد سد و بندهای خاکی برای رسیدن به اهداف ذکر شده است.

امامی در ادامه با اشاره به نقش سازه‌های آبخیزداری در استان‌های دارای شیب مانند چهارمحال و بختیاری، گفت: در مناطقی که سدهای بزرگ برای ذخیره آب احداث می‌شود، برای جلوگیری از رسوب، مجموعه‌ای از عملیات آبخیزداری در بالادست حوضه آبخیز انجام می‌شود تا در حد امکان از فرسایش خاک و انتقال رسوبات جدا شده از سنگ‌ها به مخازن سد جلوگیری شود و همچنین عمر مفید سد افزایش پیدا کند، این اقدامات در این استان و در حوزه سد زاینده‌رود انجام شده است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال وبختیاری ادامه داد: با گذشت زمان مفاهیم آبخیزداری در کشور گسترش پیدا کرده است و امروزه تنها جلوگیری از ورود رسوب به مخازن سدها تنها دلیل انجام عملیات آبخیزداری نیست، هر اندازه شیب حوضه‌های بالادست مانند مناطق کوهستانی بیشتر باشد، بارش‌های شدید موجب می‌شود تا آب حاصل از بارش به سرعت به آبراهه‌ها و رودخانه‌ها در پایین دست برسد و منجر به ایجاد سیلاب شود، با عملیات آبخیزداری می‌توان سرعت حرکت آب را کنترل و اجازه می‌دهیم آب در مدت زمان طولانی‌تری به پایین دست برسد، این اقدام از وقوع سیلاب و خسارت جلوگیری می‌کند.

وی اضافه کرد: با ایجاد گابیون‌ها، بندهای سنگی و ملاتی، ایجاد خشکه‌چین‌ها در مسیر آبراهه‌ها زمان بیشتری به آب ناشی از بارش شدید می‌دهیم تا به آرامی به پایین دست برسد، این اقدام علاوه بر کنترل سیلاب به جلوگیری از فرسایش خاک در مسیر آبراهه‌ها نیز کمک می‌کند.

امامی با اشاره به نتایج انجام پروژه‌های آبخیزداری در چهارمحال و بختیاری، بیان کرد: دو مدل پروژه آبخیزداری باتوجه به حجم عملیات در استان اجرا شده است، پروژه‌های کوچک حجم عملیات مکانیکی اندکی دارند، سدها و بندهای کوچک شامل بندهای سنگی و ملاتی، خشکه‌چین‌ها و گابیون‌ها با طول حداکثر ۱۰ مترمربع جزو این پروژه‌ها هستند و هدف اصلی اجرای آن‌ها بیشتر کنترل سیلاب شدید و فرسایش است، اما پروژه‌های بزرگ آبخیزداری شامل سدهای خاکی می‌شود، این سازه‌ها علاوه بر کنترل سیلاب و فرسایش خاک به ذخیره آب و تقویت منابع آب زیرزمینی در بالا دست نیز کمک می‌کند.

رییس بخش تحقیقات آبخیزداری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال وبختیاری با بیان اینکه عملیات آبخیزداری به سه روش مکانیکی، بیولوژیکی و بیومکانیکی انجام می‌شود، توضیح داد: در عملیات مکانیکی، خاکبرداری و در عملیات بیولوژیکی کاشت گونه‌های مرتعی و درختان برای حفظ آب و خاک و کنترل سیلاب انجام می‌شود، در روش بیومکانیکی تلفیق دو روش در دستور کار قرار می‌گیرد که این روش موثرترین نوع عملیات آبخیزداری است،‌ همچنین توسعه فضاهای سبز، گیاهان مرتعی، گونه‌های جنگلی سطح خاک را از فرسایش ایمن می‌کنیم.

وی با اشاره به میزان نقش سازه‌های آبخیزداری در کاهش خسارات بارش‌های شدید و سیل‌آسا، توضیح داد: قطعا این سازه‌ها ۱۰۰ درصد در کاهش خسارات موثر هستند، در حوضه‌های آبخیز که در بالادست این سازه‌ها اجرا شده‌اند، اراضی کشاورزی، سازه‌ها، تاسیسات در پایین‌دست کمتر تحت تاثیر خسارات ناشی از سیلاب قرار می‌گیرند، با ایجاد سازه‌های آبخیزداری در تلاشیم از خسارات ناشی از بارش‌های سیل‌آسا جلوگیری کنیم.

امامی با تاکید بر اینکه جلوگیری از فرسایش خاک و فرونشست یکی از مهم‌ترین اهداف عملیات‌های آبخیزداری است، گفت: اقدامات انسانی و دست‌اندازی به طبیعت در سالیان اخیر موجب تشدید فرسایش خاک شده است، هر اندازه بتوانیم آب بیش‌تری به سفره‌های آب زیرزمینی تزریق کنیم، فرونشست را به تعویق می‌اندازیم، زیرا فرونشست حاصل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی است، عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری در دهه اخیر مورد توجه قرار گرفته است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال وبختیاری در خصوص علت مخالفت برخی از افراد با اجرای پروژه‌های آبخیزداری، یادآور شد: متولیانی که در پایین دست حوضه‌های آبخیز در حال فعالیت برای تامین آب هستند، عموما مخالف انجام عملیات آبخیزداری در بالادست حوضه هستند، زیرا این اقدامات را به نوعی انجام عملیات برای ذخیره آب می‌دانند و این مسئله یک دیدگاه اشتباه است، زیرا این کار موجب می‌شود تا آب سالم و بدون رسوب را به پشت سدهایی برسانیم که وزارت نیرو به وسیله آن آب شرب و کشاورزی را برای مردم فراهم می‌کند، نباید آبخیزداری و تامین آب را مترداف بدانیم و تامین آب را در اولویت قرار بدهیم و آبخیزداری را یک امر غیرضروری تلقی کنیم، تضادهای بین دستگاهی موجب اختلاف سلیقه و این نوع نگرش شده است.

وی خاطرنشان کرد: دلایل مخالفت برخی نیز به این علت است که این افراد معتقدند تاثیرات عملیات آبخیزداری خیلی محسوس نیست، بنابراین باید ادارات‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری و سازمان آبخیزداری کشور اعتباری برای ارزیابی پروژه‌های آبخیزداری اختصاص دهند تا مشخص شود اقدامات آبخیزداری صرفه اقتصادی دارد یا خیر؟ و تا چه اندازه اهداف عملیات آبخیزداری موفق بوده است.

امامی بیان کرد: در چهارمحال و بختیاری در خصوص بند زیرزمینی یان‌چشمه در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال وبختیاری به مدت چهار سال ارزیابی علمی صورت گرفت و مشخص شد که با احداث این بند توانسته‌ایم برای کشاورزان آب با کیفیت ذخیره کنیم و اراضی رها شده به چرخه تولید برگردد، معتقدیم نگاه تک بعدی به مسائل آب و خاک ما را به بیراهه می‌برد، باید نگاه به حوضه آبخیز جامع باشد.

انجام اقدامات آبخیزداری موجب رضایت‌مندی کشاورزان نیز شده است

اصغر احمدی، مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص تاثیرات سازه‌های آبخیزداری در تقویت منابع‌آبی و ذخیره آب، اظهار کرد: اقدامات آبخیزداری با هدف تقویت پوشش گیاهی، جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ روان‌آب‌های فصلی انجام می‌شود.

وی افزود: سازه‌های آبخیزداری همچنین از ورود رسوب به مخازن سدها جلوگیری و عمر مفید سدها نیز افزایش پیدا می‌کند.

احمدی تقویت سفره‌های آب زیرزمینی را از دیگر مزایای ایجاد سازه‌های آبخیزداری عنوان کرد و گفت: زمانی‌که در بالادست حوضه آبخیز روان‌آب‌ها حفظ شود، موجب تغذیه سفره‌های زیرزمینی می‌شود، در سالیان اخیر انجام اقدامات آبخیزداری موجب رضایت‌مندی و مطالبه کشاورزان نیز شده است.

مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری بیان کرد: بنابر حجم آبگیری سازه‌های آبخیزداری تا ۷۰ درصد روان‌آب ناشی از بارش‌ها را کنترل می‌کند و نفوذپذیری را در بالادست افزایش دهد.

وی با بیان اینکه عموما آب ناشی از بارش عموما به صورت هیجانی از آبراهه خارج و موجب ایجاد سیلاب می‌شود و منجر به تخریب پوشش گیاهی و خاک نیز خواهد شد، توضیح داد: اما سازه‌های آبخیزداری به‌صورت پلکانی آب را مهار می‌کند، مانع ایجاد خسارات ناشی از سیلاب می‌شود.

با توجه به اهمیت حفظ و مدیریت منابع آب و خاک، اجرای طرح‌های آبخیزداری به‌عنوان یک استراتژی کلیدی در مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی و افزایش تاب‌آوری اکوسیستم‌ها ضروری است، این طرح‌ها نه‌تنها به کنترل سیلاب‌ها و فرسایش خاک کمک می‌کنند، بلکه نقش بسزایی در بهبود کیفیت آب و افزایش تولیدات کشاورزی ایفا می‌کنند. 

از این‌رو، لازم است که دولت و بخش خصوصی با هم‌افزایی و همکاری مستمر، ضمن شناسایی و تدوین سیاست‌های لازم، نسبت به تأمین منابع مالی و فنی برای اجرای این طرح‌ها اقدام کنند؛ همچنین، آگاهی بخشی و آموزش جوامع محلی در خصوص اهمیت آبخیزداری و همکاری آن‌ها در پروسه‌های اجرایی می‌تواند به تحقق اهداف این طرح‌ها کمک کند و در نهایت، گام‌های جدی و عملی از سوی دولت و بخش خصوصی در اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌تواند زمینه‌ساز توسعه پایدار و حفظ محیط‌زیست برای نسل‌های آینده باشد.

انتهای پیام