اما نکته تلخ ماجرا آنجاست که در این بحران بی‌آبی بخش بزرگی از این بارندگی‌های ارزشمند در مناطق مرزی - به ‌ویژه شهرستان‌هایی مانند کلات نادری، درگز و سرخس - بدون بهره‌برداری صحیح، از مرز کشور خارج و در رودهای مرزی به سمت سرزمین‌های همسایه روانه می‌شود.

این خروج بی‌برگشت منابع آبی، همچون خروج سرمایه‌ای است که در بحرانی‌ترین دوره تاریخ خشکسالی، از دست می‌رود. بر اساس آمارهای رسمی سازمان هواشناسی و وزارت نیرو، استان خراسان رضوی طی یک دهه گذشته در زمره مناطق با کم‌ترین میزان بارش و بیش‌ترین افت سطح آب‌های زیرزمینی کشور قرار داشته است.

دشت‌های کشاورزی از تربت‌حیدریه تا نیشابور و از مشهد تا سرخس، به معنای واقعی کلمه در حال فرونشست‌اند، چاه‌های آب خشک شده و کشت‌های سنتی دیگر توجیه اقتصادی ندارند. در چنین شرایطی هر بارندگی به ویژه در زمستان و بهار فرصتی حیاتی برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی و احیای خاک است؛ فرصتی که اگر مدیریت نشود، در عرض چند ساعت به ‌صورت رواناب از کشور خارج شده و اثر بلندمدت خود را از دست می‌دهد.

ضعف ساختاری در مهار رواناب‌ها

در پی بارش‌های اخیر که نویدبخش فرجی موقت در خشکسالی مزمن خراسان رضوی بود، یک پژوهشگر برجسته و کارشناس ارشد سازه‌های آبی، گفت: ضعف ساختاری در مهار رواناب‌ها به خصوص در مناطق مرزی، موجب شده است که سرمایه‌ای حیاتی، به ‌جای تغذیه سفره‌های زیرزمینی، از دست رفته و از مرزها خارج شود.

سیدحجت نبوی در گفت‌وگو با ایسنا، در تشریح این وضعیت بحرانی، تصریح کرد: در حال حاضر شاهد یک تضاد مهلک هستیم. از یک سو، دشت‌های استان، از جمله دشت مشهد، با سرعت بی‌سابقه‌ای در حال فرونشست است؛ تراز آبخوان‌ها سقوط کرده و کیفیت آب با افزایش شوری و آلودگی روبروست. از سوی دیگر، هر زمان که طبیعت به ما لطف می‌کند و منابع آبی تجدیدپذیر وارد می‌شود، به دلیل نداشتن زیرساخت‌های لازم، اجازه می‌دهیم این آب بدون هیچ‌گونه بهره‌برداری سیستمی، از کشور خارج شود.

این کارشناس سازه‌های آبی، اظهار کرد: توپوگرافی شهرستانی مانند کلات، با وجود چالش‌های سیلابی، یک فرصت طلایی برای ذخیره‌سازی محسوب می‌شود. کلات نادری دارای توپوگرافی کوهستانی با شیب‌های تند است. این بدان معناست که آب باران، برخلاف مناطق مسطح، فرصت کمی برای نفوذ آهسته دارد و تمایل شدیدی به تبدیل شدن به رواناب با انرژی جنبشی بالا پیدا می‌کند.

وی اظهار کرد: بر اساس اصول آبخیزداری، در چنین مناطقی باید با یک استراتژی متراکم و زنجیره‌ای از بندهای کوچک و متوسط، سرعت جریان آب را کاهش دهیم. ما نیاز فوری به شبکه‌ای از سازه‌های آبخیزداری کنترل سیلاب و بندهای رسوب‌گیر داریم که وظیفه‌شان صرفاً مهار سیلاب نیست، بلکه تسهیل نفوذ آهسته آب به خاک است.

متأسفانه، مشاهده می‌شود که بسیاری از این رواناب‌ها، بدون هیچ مانعی، مسیر خود را به سمت رودخانه‌هایی پیدا می‌کنند که از مرز عبور می‌کنند. این روند نشان می‌دهد که اعتبارات و پروژه‌های تعریف شده در این حوزه، یا از لحاظ تعداد کافی نیستند و یا به درستی از گذشته در مناطق بحرانی اولویت‌بندی نشده‌اند. هر مترمکعب آبی که در کلات زمین‌گیر شود، مستقیماً باعث کاهش برداشت بی‌رویه از سفره‌های مرکزی استان خواهد شد.

نبوی در ادامه به وضعیت شهرستان سرخس پرداخت و گفت: موضوع سرخس پیچیده‌تر است، چراکه با رودخانه‌هایی سروکار داریم که تابع معاهدات و ملاحظات فرامرزی هستند؛ اما حتی با در نظر گرفتن این ملاحظات، حجم رواناب‌های محلی و آب‌های سطحی داخلی که قابلیت هدایت به حوضه‌های بسته منطقه را دارند، همچنان بالاست و به راحتی هدر می‌رود.

نبوی همچنین با اشاره به وضعیت شهرستان درگز، تأکید کرد: در محدوده درگز نیز، پس از بارش‌ها، شاهد جاری شدن حجم قابل توجهی از رواناب‌های کوهستانی هستیم که به دلیل وضعیت شبکه‌های انتقال و ذخیره‌سازی، مستقیماً به سمت مرز و در نهایت به کشور ترکمنستان هدایت می‌شوند.

این کارشناس ارشد سازه‌های آبی افزود: آب سطحی که از مرز خارج می‌شود، برای استان قابل بازیابی نیست و عملاً سرمایه‌گذاری طبیعت را از دست داده‌ایم. این امر در شرایطی رخ می‌دهد که دشت درگز نیز به شدت تشنه آبخوان‌های خود است.

وی معتقد است: باید در مناطق خروجی مرزی، به ‌ویژه در مسیرهایی که به ترکمنستان منتهی می‌شوند، یک برنامه کوتاه‌مدت اضطراری برای احداث بندهای خاکی انحرافی تدوین و اجرا شود تا آب را به جای رهاسازی، به حوضه‌های داخلی منتقل و نفوذ دهیم.

این کارشناس ارشد سازه‌های آبی، راهکار فنی را در توسعه زیرساخت‌های تغذیه مصنوعی پیشرفته دانست و گفت: آنچه ما در مهندسی آب به آن نیاز داریم، حرکت از تفکر سد سازانه‌محور به تفکر مدیریت کل حوضه آبریز است. این یعنی باید شبکه‌ای از سازه‌های نفوذ مصنوعی طراحی کنیم که قابلیت دریافت آب را در زمان اوج بارش‌ها داشته باشند. این سازه‌ها باید به ‌گونه‌ای باشند که هم آب را ذخیره کنند و هم در صورت پر شدن، با ایمنی کامل، مازاد آب را به صورت کنترل‌شده به مسیرهای مجاز هدایت نمایند.

نبوی، رویکرد کنونی را رویکردی واکنشی دانست و خواستار یک تغییر پارادایم در تخصیص منابع شد و گفت: ما باید در حوزه آبخیزداری و سازه‌های کوچک، یک انقلاب اجرایی به راه بیندازیم. پروژه‌هایی که در این مناطق تعریف می‌شوند، باید دارای دوره بازگشت سرمایه بسیار کوتاهی باشند؛ یعنی با سرمایه کم، بیشترین تأثیر را بر ذخیره منابع آب زیرزمینی بگذارند. دولت باید منابع مالی خاصی را برای اجرای سریع این سدهای خاکی کوچک در مناطق مستعد اختصاص دهد و بروکراسی اداری را برای این پروژه‌ها به شدت کاهش دهد.

وی تأکید کرد: متأسفانه، گاهی پروژه‌هایی با اولویت پایین‌تر، به دلیل روند اداری طولانی، از فرصت طلایی بارش‌ها عقب می‌مانند. نیازمند یک سازماندهی عملیاتی فوریت‌دار هستیم که تیم‌های مهندسی را مستقیماً به محل اجرای پروژه هدایت کند تا بتوانند در همان فصول بارش، سازه‌ها را تکمیل و عملیاتی سازند.

این پژوهشگر و کارشناس ارشد سازه‌های آبی، درباره پیامدهای بلندمدت این هدر رفت گفت: مسئله تنها کشاورزی نیست. کاهش مداوم سطح آب‌های زیرزمینی، مستقیماً بر فرونشست زمین، آسیب‌پذیری تأسیسات شهری و در نهایت، امنیت غذایی منطقه تأثیر می‌گذارد. اگر امروز منابع آبی را که از طریق بارش در مرزها به دست می‌آید، از دست بدهیم، فردا باید با هزینه‌های چندین برابر، همان آب را از منابع دورتر یا با تکنولوژی‌های پرهزینه (مانند شیرین‌سازی) تأمین کنیم. رهاسازی آب‌های سطحی در خراسان رضوی، نه یک اتفاق طبیعی، بلکه یک تصمیم مدیریتی با تبعات استراتژیک است که باید فوراً اصلاح شود.

ضرورت حفاظت از منابع آبی در خراسان رضوی

استان خراسان رضوی، با داشتن آب‌وهوای خشک و نیمه‌خشک، همواره با چالش‌های جدی در زمینه تأمین آب مواجه بوده است. در سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها، این بحران را تشدید کرده و وضعیت منابع آبی را به نقطه بحرانی رسانده است. در این میان، هر بارندگی، امیدی برای کشاورزان و مردم این استان به شمار می‌رود؛ اما باید به یاد داشته باشیم که این بارندگی‌ها به تنهایی کافی نیستند و برای بهره‌برداری بهینه از این نعمت الهی، باید تدابیر لازم را اتخاذ کنیم.

محمد رمضانی -کارشناس امور آب منطقه‌ای- با بیان اینکه خشکسالی یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی در خراسان رضوی است که پیامدهای آن شامل کاهش محصولات کشاورزی، افزایش هزینه‌های تأمین آب و کاهش کیفیت زندگی مردم می‌شود، گفت: در این استان، منابع آبی مانند چاه‌ها و قنات‌ها به شدت کاهش یافته و بسیاری از کشاورزان برای تأمین آب مورد نیاز محصولات خود با مشکل مواجه‌اند. این وضعیت نه تنها بر کشاورزی بلکه بر تمامی جنبه‌های زندگی روزمره مردم تأثیرگذار است.

وی اظهار کرد: بارندگی‌ها در خراسان رضوی به عنوان منبع اصلی تأمین آب برای کشاورزی و شرب، اهمیت ویژه‌ای دارند. هر بارانی که در این استان می‌بارد، می‌تواند به احیای سفره‌های زیرزمینی و تأمین آب مورد نیاز برای کشاورزی کمک کند. با این حال، اگر این بارندگی‌ها به درستی مدیریت نشوند، امکان خروج آب از کشور و هدر رفت آن وجود دارد.

رمضانی خاطرنشان کرد: مدیریت منابع آبی یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که باید در مواجهه با بحران خشکسالی و بارندگی‌های ناچیز انجام شود. در این راستا، دولت و نهادهای مربوطه باید به تدوین و اجرای سیاست‌هایی بپردازند که از هدر رفت آب جلوگیری کند.

این کارشناس امور آب منطقه‌ای در خصوص برخی از این سیاست‌ها گفت: ایجاد سدها و سیستم‌های ذخیره‌سازی آب می‌تواند به جمع‌آوری و نگهداری آب باران کمک کند. این زیرساخت‌ها نه تنها در تأمین آب شرب مؤثرند بلکه می‌توانند در کشاورزی نیز به کار گرفته شوند.

وی اظهار کرد: همچنین آموزش کشاورزان و مردم در زمینه مدیریت آب و استفاده بهینه از منابع آبی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این آموزش‌ها می‌تواند شامل روش‌های آبیاری بهینه، استفاده از تکنولوژی‌های نوین و توجه به زمان‌بندی کشت محصولات باشد.

رمضانی با بیان اینکه ترویج روش‌های کشاورزی پایدار که به حفظ منابع آبی کمک می‌کنند، می‌تواند نقش مهمی در جلوگیری از هدر رفت آب داشته باشد، خاطرنشان کرد: یکی از مسائلی که باید مورد توجه قرار گیرد، جلوگیری از خروج آب از کشور به ویژه در زمان بارندگی‌هاست. این امر به ویژه در استان‌هایی مانند خراسان رضوی که با بحران خشکسالی مواجه هستند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

وی با تأکید بر اینکه برای جلوگیری از خروج آب، باید نظارت بر منابع آبی و جلوگیری از خروج آب از مرزها به یک اولویت ملی تبدیل شود، گفت: استفاده از فناوری‌های نوین برای پایش و مدیریت منابع آبی به جلوگیری از هدر رفت آب کمک می‌کند. این فناوری‌ها می‌توانند به شناسایی مناطق بحرانی و برنامه‌ریزی بهینه برای استفاده از آب کمک کنند.

بارندگی‌ها در استان خراسان رضوی فرصتی ارزشمند برای بهبود وضعیت منابع آبی و کشاورزی هستند؛ اما برای بهره‌برداری بهینه از این نعمت، نیاز به یک برنامه‌ریزی جامع و مدیریت مؤثر داریم. با اتخاذ تدابیر لازم، می‌توانیم از هدر رفت آب جلوگیری کنیم و به حفظ منابع آبی کشور کمک کنیم. همه ما باید به یاد داشته باشیم که حفاظت از منابع آبی وظیفه‌ای همگانی است و هر یک از ما می‌توانیم نقش مؤثری در این زمینه ایفا کنیم. قدر بارندگی‌ها را بدانیم و برای آینده‌ای پایدارتر تلاش کنیم.

انتهای پیام