به گزارش خبرگزاری مهر؛ یادداشت مهمان، محمدرضا بهزادی؛ نسخه شناس و سند پژوه: آذر ۱۴۰۴ (دسامبر ۲۰۲۵)، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در بیستمین اجلاس کمیته بین‌دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس که در دهلی‌نو برگزار شد، «هنر مینیاتور به سبک کمال‌الدین بهزاد» را به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس بشری به نام افغانستان ثبت کرد.

این تصمیم، که بر اساس پرونده‌ای ارائه‌شده از سوی افغانستان از سال ۲۰۲۱ اتخاذ شده بود، در ایران با واکنش‌های گسترده‌ای مواجه شد و بسیاری از پژوهشگران، هنرمندان و رسانه‌ها آن را نمونه‌ای روشن از قصور نهادی و ضعف دیپلماسی فرهنگی وزارت میراث فرهنگی ایران ارزیابی کردند.

۱. کمال‌الدین بهزاد و جایگاه او در تاریخ هنر ایرانی

کمال‌الدین بهزاد (حدود ۱۴۵۵–۱۵۳۵ میلادی)، مشهور به بهزاد هروی، برجسته‌ترین چهره نگارگری در تاریخ هنر ایرانی_اسلامی است. منابع مرجع بین‌المللی از جمله Encyclopaedia Iranica و Encyclopaedia Britannica او را نقاشی ایرانی معرفی می‌کنند که در بستر تمدنی ایران بزرگ و در فضای فرهنگی تیموریان پرورش یافت.

بهزاد در هرات_پایتخت فرهنگی تیموریان_به مقام ریاست کتابخانه و کارگاه سلطنتی رسید و مکتب هرات را به اوج رساند. پس از سقوط هرات، به دعوت شاه اسماعیل صفوی به تبریز رفت و نقش بنیادینی در شکل‌گیری مکتب تبریز ایفا کرد. نوآوری‌های او در ترکیب‌بندی، فضاسازی، روایت‌پردازی تصویری و بیان فردی شخصیت‌ها، نگارگری ایرانی را وارد مرحله‌ای تازه کرد و بر هنر صفوی، گورکانی هند و حتی عثمانی اثر گذاشت.

از این رو، «سبک بهزاد» نه یک سنت محلی محدود، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از سنت نگارگری ایرانی و میراث تمدنی مشترک منطقه است.

۲. منطق یونسکو و امکان ثبت مشترک

یونسکو در حوزه میراث فرهنگی ناملموس، ثبت‌های چندملیتی را نه‌تنها مجاز بلکه مطلوب می‌داند. نمونه‌های متعددی مانند نوروز، آئین‌های مرتبط با سازهای موسیقایی یا هنر مینیاتور (ثبت ۲۰۲۰ با مشارکت ایران، ترکیه، آذربایجان و ازبکستان) گواه این رویکرد است.

بنابراین، ثبت «سبک کمال‌الدین بهزاد» می‌توانست و می‌بایست یا به‌صورت پرونده مشترک میان ایران و افغانستان یا حداقل با الحاق رسمی ایران به پرونده افغانستان انجام شود.

عدم تحقق این امر، نه ناشی از محدودیت‌های یونسکو، بلکه نتیجه مستقیم عدم کنش مؤثر ایران بود.

۳. آگاهی قبلی و قصور نهادی وزارت میراث فرهنگی

نکته محوری در نقد عملکرد وزارت میراث فرهنگی آن است که این وزارتخانه از وجود پرونده افغانستان آگاه بود. علیرضا ایزدی، مدیرکل دفتر ثبت آثار، پیش از ثبت نهایی اعلام کرده بود که ثبت مکتب بهزاد به نام افغانستان «نیازمند رضایت ایران» است.

با وجود این آگاهی:

• هیچ مذاکره رسمی مؤثری با طرف افغانستان گزارش نشد؛

• هیچ اعتراض حقوقی یا مکاتبه رسمی با یونسکو در دستور کار قرار نگرفت؛

• هیچ پرونده الحاقی یا موازی از سوی ایران تهیه نشد.

این انفعال چندساله (۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵) نشان‌دهنده فقدان راهبرد فعال در حوزه میراث ناملموس فراملی است.

۴. ضعف ساختاری در دیپلماسی فرهنگی ایران

عملکرد وزارت میراث فرهنگی در این پرونده، بخشی از یک مشکل ساختاری گسترده‌تر است:

• نبود نظام رصد مستمر پرونده‌های منطقه‌ای یونسکو؛

• ضعف هماهنگی میان وزارت میراث، وزارت امور خارجه و نهادهای پژوهشی؛

• اتکای بیش از حد به واکنش‌های رسانه‌ای پس از وقوع بحران به‌جای اقدام پیشگیرانه.

در حالی که افغانستان با وجود محدودیت‌های سیاسی و بین‌المللی، توانست پرونده‌ای منسجم و هدفمند ارائه کند، ایران_با برخورداری از پشتوانه تاریخی، دانشگاهی و نهادی_عملاً از ابزارهای خود استفاده نکرد.

۵. پیامدهای فرهنگی و حقوقی ثبت انحصاری

ثبت یک‌جانبه «سبک بهزاد» به نام افغانستان پیامدهایی فراتر از یک اختلاف نمادین دارد:

• در اسناد رسمی یونسکو، پیوند این سبک با سنت نگارگری ایرانی کمرنگ می‌شود؛

• در آینده، امکان استناد دیگر کشورها به این ثبت برای ادعاهای مشابه افزایش می‌یابد؛

• سهم ایران در بازنمایی بین‌المللی میراث تمدنی خود تضعیف می‌شود.

این روند می‌تواند الگویی خطرناک برای دیگر عناصر میراث مشترک ایران بزرگ ایجاد کند.

مسئله اصلی در ثبت «هنر مینیاتور به سبک کمال‌الدین بهزاد» به نام افغانستان، نه نفی پیوندهای تاریخی هرات با جغرافیای افغانستان امروز است و نه مخالفت با سازوکارهای یونسکو؛ بلکه ناتوانی وزارت میراث فرهنگی ایران در کنش به‌موقع، هوشمندانه و مبتنی بر دیپلماسی فرهنگی فعال است.

میراث بهزاد فراتر از مرزهای سیاسی معاصر قرار دارد، اما صیانت از سهم تاریخی ایران در این میراث، نیازمند:

• راهبرد روشن

• پرونده‌سازی پیش‌دستانه

• و حضور مؤثر در نهادهای بین‌المللی است. بدون این رویکرد، تکرار چنین مواردی در آینده اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

منابع و ارجاعات

• Encyclopaedia Iranica, “Behzād, Kamāl-al-Dīn”

• Encyclopaedia Britannica, “Bihzad”

• UNESCO, Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage (20th Session)

• خبرگزاری‌های داخلی و رسانه‌های افغانستانی: TOLOnews، Khaama Press