خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- کوروش دیباج: اصفهان، شهری که همواره در تاریخ ایران با عنوان «نصف جهان» شناخته شده، این روزها بیش از هر زمان دیگری در معرض آزمونی تاریخی و فرهنگی قرار گرفته است. شهری که هزاران سال است با معماری باشکوه، میدان‌ها و بازارهایش، قهرمانانه هویت ایرانی و هنر شهری را بازتاب داده، امروز با هجوم نمادهای بی‌هویت و المان‌های تزئینی غیرتخصصی مواجه است؛ مسأله‌ای که می‌تواند نفس تاریخی و هویتی این شهر را تهدید کند.

نماد قوس، کهن‌ترین و شاخص‌ترین نشانه هویتی اصفهان، نه تنها تصویری از قدرت و زیبایی دوره صفویه ارائه می‌دهد، بلکه پیوندی مستقیم با اسطوره‌ها، تاریخ، هنر و فرهنگ ایرانی دارد و ظرفیت شکل‌دهی به هویت بصری و اجتماعی شهر را در عصر معاصر حفظ می‌کند.

در چنین شرایطی، کارشناسان شهرسازی و تاریخ، از جمله احمد سعیدنیا، استادیار شهرسازی دانشگاه تهران و بنیان‌گذار جامعه مهندسی شهرسازی ایران، و مهدی کیوانی، استاد تاریخ و عضو پیشین هیئت علمی دانشگاه اصفهان، تاکید می‌کنند که حفظ و احیای نماد قوس فراتر از یک اقدام زیبایی‌شناسانه است و می‌تواند به یک راهبرد جدی در هویت‌بخشی شهری، گردشگری فرهنگی و حتی برندینگ ملی تبدیل شود.

به بهانه یکم آذرماه، روز اصفهان گزارش پیش رو، ضمن بررسی اهمیت نماد قوس، به ضرورت حفاظت از این میراث تاریخی و پیوند آن با تحولات معاصر شهرسازی اصفهان می‌پردازد و با بهره‌گیری از دیدگاه این صاحب‌نظران، راهنمایی برای احیای هویت تاریخی و فرهنگی شهر ارائه می‌دهد.

نماد قوس کهن‌ترین نشانه هویتی اصفهان است

احمد سعیدنیا، استادیار شهرسازی دانشگاه تهران و بنیان‌گذار جامعه مهندسی شهرسازی ایران در گفتگو با خبرنگار مهر، با تشریح جایگاه نمادها در شهرسازی، اهمیت نماد قوس اصفهان را به‌عنوان عنصری حیاتی در هویت بصری و شهری این شهر برجسته کرد.

وی با اشاره به عناصر تشکیل‌دهنده شهر اظهار کرد: در علم شهرسازی پنج عنصر کلیدی برای شکل‌گیری تصویر ذهنی شهر وجود دارد؛ راه‌ها، فعالیت‌ها، لبه‌های شهری، نشانه‌های شهری و عناصر طبیعی که در تعیین شخصیت و شناسایی شهر نقش دارند. نشانه‌ها به‌خصوص از نظر کارکردی، مانند بازارها، فروشگاه‌ها و مراکز اداری، نقش اساسی در شناسایی و هدایت شهروندان دارند و عناصر طبیعی و مصنوعی با ادغام در شهر، به شناسایی محله‌ها و مراکز شهری کمک می‌کنند.

نماد قوس نشانه‌ای کارکردی و قابل پیوند با هویت معاصر شهر اصفهان است

سعیدنیا با بیان اهمیت نماد قوس در اصفهان اظهار کرد: نماد قوس کهن‌ترین نشانه هویتی اصفهان است و در سردر بازار قیصریه واقع شده است. این نماد شامل تصویری از مرد سوار بر اسب است که به سمت اژدها تیر می‌زند و از نظر نمادشناسی، نشان‌دهنده قدرت پادشاهی و مبارزه با اهریمن است. نقش شاه عباس اول در ایجاد این نماد تاریخی بسیار برجسته است، زیرا او با استفاده از این نشانه‌ها، قدرت نظامی، فرهنگی و شهری خود را به نمایش گذاشته است.

وی ادامه داد: سردر قیصریه به تنهایی جایگاهی مستقل در میدان نقش جهان دارد. این موقعیت استراتژیک، همراه با فضای بازی پیش از ورودی، امکان برگزاری مراسم، تجمع و فعالیت‌های تجاری را فراهم کرده است و نماد قوس به‌عنوان عنصر هویتی، ارتباط مستقیم با فضای تاریخی و فرهنگی شهر برقرار می‌کند. بنابراین، این نماد نه تنها عنصر تزئینی، بلکه نشانه‌ای کارکردی و قابل پیوند با هویت معاصر شهر است.

ضرورت احیا و حفاظت از نمادهای هویتی اصفهان

این استادیار شهرسازی دانشگاه تهران در ادامه با انتقاد از روند مدیریت شهری فعلی اظهار کرد: امروزه شاهد ایجاد نمادها و المان‌های بی‌هویت در اصفهان هستیم که جایگزین نمادهای تاریخی و ماندگار شده‌اند. حذف نماد قوس و جایگزینی آن با طراحی‌های جدید، باعث از دست رفتن هویت تاریخی، فرهنگی و هنری شهر می‌شود. هرگونه تغییر در این نماد باید با رعایت ارزش‌های تاریخی، اسطوره‌ای و فرهنگی صورت گیرد تا نقش هویت‌بخش خود را حفظ کند.

وی تاکید کرد: نماد قوس قابلیت برندینگ و تبدیل شدن به نمادی ملی و حتی بین‌المللی را دارد، زیرا عناصر آن نه تنها مرتبط با اصفهان بلکه بازتابی از هویت ملی ایران است. این نماد می‌تواند در هویت‌بخشی شهری، گردشگری، طراحی گرافیک شهری و معماری و حتی در ایجاد پروژه‌های ملی و الگویی برای سایر شهرهای تاریخی کشور نقش مؤثری ایفا کند. حفاظت از این نماد و احیای آن، مستلزم مشارکت معماران، شهرسازان، هنرمندان و تصمیم‌گیران فرهنگی است.

سعیدنیا خاطرنشان کرد: اصفهان بدون نمادهای تاریخی و هویتی خود، تنها یک شهر فیزیکی خواهد بود. حفظ و احیای قوس اصفهان به معنای احیای هویت فرهنگی و تاریخی شهر است و می‌تواند الگویی برای بازشناسی و تقویت هویت سایر شهرهای تاریخی ایران باشد.

احیای هویت قوسی اصفهان ضرورتی فرهنگی و تاریخی است

مهدی کیوانی، تاریخ پژوه و عضو پیشین هیئت علمی دانشگاه اصفهان، در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به پیوند عمیق تاریخ، شعر و نمادهای شهری در اصفهان، گفتار خود را با خوانش بخشی از شعری از فِرامرز سلیمانی آغاز کرد و اظهار کرد: این شعر به گونه‌ای در امتداد همان نمادهای تاریخی اصفهان و نشانه‌هایی قرار می‌گیرد که در دوران صفویه رواج داشته است.

این استاد تاریخ توضیح داد: بحث این نمادها، به ویژه نماد مرتبط با منطقه البروج، قدمتی دیرینه‌تر از صفویه دارد. از آنجا که منطقه البروج مسیر حرکت ظاهری خورشید در آسمان طی دوازده ماه سال است و از نام‌های جوزا، سرطان، اسد، سنبل، میزان، عقرب و قوس تا ماه نهم ادامه دارد، انتخاب برج قوس در تاریخ اصفهان اهمیت خاصی یافته است؛ زیرا بیشترین بارش‌های اصفهان در ماه قوس رخ می‌داده و همین امر این ماه را نزد هنرمندان صفوی به عنصری الهام‌بخش بدل کرده است.

وی افزود: در روزگار صفویه، اگرچه شعر دچار رکود بود، اما هنرهای تجسمی شکوفایی بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد.

کیوانی نمونه بارز این موضوع را تزئینات بالای سردر مدرسه چهارباغ دانست و گفت هنرمندان آن دوره کوشیدند عناصر طبیعی و اساطیری را وارد هنرهای بصری، اعم از گچ‌کاری، کاشی‌کاری و دیگر فنون کنند.

کارکرد تاریخی قوس در اصفهان؛ از دیلمیان تا صفویه

وی در ادامه درباره سابقه تاریخی نماد قوس توضیح داد: این نشانه به صورت مستقیم به دوره دیلمیان مربوط است؛ زمانی که برج و باروی اصفهان ساخته شد و باور به سعد و نحس ایام جایگاهی جدی در جامعه داشت. باورهایی مانند انتخاب زمان تولد و تاجگذاری در ایام سعد و پرهیز از دوره‌هایی چون قمر در عقرب در آن روزگاران اهمیت جدی داشت و همین تقویم نمادین بر تفسیر و کاربرد نمادها تأثیر می‌گذاشت.

عضو پیشین هیئت علمی دانشگاه اصفهان با اشاره به نظریات ابوریحان بیرونی اظهار کرد: بیرونی نیز به این گونه نمادها اشاره کرده و حتی آن را به هیئت انسانی با چهره‌ای اسب‌گونه نسبت داده است. پیش از صفویه، اشاره مستقیمی به این نماد در منابع تاریخی دیده نمی‌شود و بیشترین شواهد به همان دوره دیلمیان بازمی‌گردد.

کیوانی افزود: از زمان انتقال پایتخت از تبریز به قزوین و سپس به اصفهان، فضای فرهنگی دگرگون شد و اصفهان به شهری تبدیل گردید که با ساخت بازار رویال، میدان نقش جهان و مجموعه‌های حکومتی، هویت تازه‌ای یافت.

وی با اشاره به قرارگیری نماد قوس بالای سردر قیصریه گفت بازار اصفهان در دوره صفوی نقطه اتصال ایران با جهان بود و صفویه نخستین دوره‌ای بود که ایران با کمپانی‌های اروپایی مانند انگلیس و فرانسه وارد ارتباطات اقتصادی و فرهنگی شد و هنر نیز هم‌زمان به احیای ریشه‌های ساسانی پرداخت. انتخاب نماد قوس در سردر قیصریه از نگاه وی حاصل همین بازگشت تمدنی و نیاز به برجسته‌سازی عنصری بود که هم ریشه کشاورزی اصفهان داشت و هم با نظام مالیاتی و گاه‌شماری آن روزگار همخوان بود.

قوس؛ ظرفیت شکل‌دهی به آینده شهر و حتی یک الگوی ملی

این استاد تاریخ پیامدهای احیای هویت قوسی در گرافیک شهری، معماری، گردشگری و هویت‌بخشی اجتماعی گفت: هیچ شهری در ایران دارای اصالت و ظرفیت تاریخی اصفهان نیست. ایران به دلیل دوره‌هایی مانند دیلمیان، ملکشاه سلجوقی و دوره صفوی، هویت ملی خود را تا حد زیادی در اصفهان بازتاب داده است و به همین دلیل نماد قوس می‌تواند نقطه عزیمت پروژه‌های ملی و الگویی برای دیگر شهرهای تاریخی باشد.

وی خاطرنشان کرد: اگر اصفهان بر محور گردشگری پیش می‌رفت، نیازی به صنایع سنگینی چون فولاد و ذوب‌آهن نداشت و در آن صورت زاینده‌رود نیز وضعیت کنونی را تجربه نمی‌کرد. از نگاه وی، هویت اصفهان نه در صنعت، بلکه در هنر، کشاورزی و بافت تاریخی‌اش ریشه دارد.

کیوانی تأکید کرد: احیای هویت قوسی و توجه به نماد اصفهان باید جدی گرفته شود، زیرا روحیه هنروری در جامعه در حال از بین رفتن است. اروپا در تکنولوژی پیشرفت کرده اما میراث هنری خود را نیز حفظ کرده است، در حالی که ایران نباید هویت هنری خود را نادیده بگیرد.

قوس اصفهان؛ پلی میان تاریخ و هویت شهری

نماد قوس، بیش از یک نقش تزئینی تاریخی، به عنوان شناسنامه هویتی اصفهان عمل می‌کند و پیوندی زنده میان گذشته و حال شهر ایجاد می‌کند. حفظ و احیای این نماد نه تنها میراث فرهنگی و تاریخی را بیمه می‌کند، بلکه امکان طراحی شهری معاصر با ریشه‌های اصیل را فراهم می‌آورد و می‌تواند الگویی برای سایر شهرهای تاریخی ایران باشد. همانطور که صاحب‌نظران شهرسازی و تاریخ تأکید دارند، هرگونه بی‌توجهی به این نماد، از دست رفتن هویت فرهنگی، تاریخی و اجتماعی شهر را به همراه دارد و اصفهان را از جایگاه جهانی خود در هنر و معماری تهی می‌کند.