همشهری آنلاین: تقریباً همه ما می‌دانیم که “کلک” اصلی خورشت های خوش‌عطر ایرانی در همین یک کار ساده است: رب گوجه را خوب تفت بده. اما کمتر کسی می‌داند چرا این کار تا این اندازه طعم و رنگ را تغییر می‌دهد.

واقعیت این است که پشت این توصیهٔ قدیمی مادرها، یک منطق کاملاً علمی نشسته؛ ترکیبی از واکنش میلارد، کاراملی‌ شدن قندها و تبخیر اسیدهای تند گوجه. واکنش میلارد (Maillard Reaction) یک فرآیند شیمیایی است که وقتی قندها و اسیدهای آمینه در حضور حرارت قرار می‌گیرند، صدها ترکیب طعم‌زا و رنگ‌ساز تولید می‌شود.

همان واکنشی که پیاز داغ را قهوه‌ای و خوش‌عطر می‌کند و گوشت سرخ‌شده را «غذایی‌تر» می‌کند، در رب گوجه هم اتفاق می‌افتد البته فقط زمانی که چند دقیقه روی شعله بماند.

رب گوجه طبیعی، مخصوصاً رب‌های سنتی خانگی، پر از قندهای طبیعی و اسید است. تحقیقات دانشگاه UC Davis روی فرآوری گوجه نشان می‌دهد که وقتی این قندها حرارت ببینند:

• کمی کاراملی می‌شوند
• خامی گوجه از بین می‌رود
• رنگ رب یک درجه تیره‌تر و براق‌تر می‌شود
• عطرش «پخته»، شیرین و دلنشین‌تر می‌شود

این همان لحظه‌ای‌ست که مادرها می‌گفتند: «رب وقتی آماده‌ست که بوش عوض بشه.»

در کنار این، همان‌طور که در تفت دادن پیاز یا گوشت رخ می‌دهد، واکنش میلارد هم وارد کار می‌شود. میلارد با ترکیب گرما + اسید آمینه + قند فعال می‌شود و نتیجه‌اش رایحه‌های پیچیده و «غذایی‌تر» است. رب گوجه فقط زمانی این واکنش را نشان می‌دهد که چند دقیقه روی حرارت بماند و آبش کاملاً تبخیر شود. برای همین است که مادرها می‌گفتند: “رب باید بسوزه… اما نسوزه!” — یعنی باید از مرحلهٔ خام رد شود، اما سیاه نشود.

چرا خورشت های ایرانی به تفت دادن رب وابسته‌اند؟

خورشت هایی مثل:

• قورمه‌سبزی
• قیمه
• فسنجان با رب کم‌اضافه
• خورشت بادمجان
• انواع خوراک‌های رب‌دار

همه‌شان یک ویژگی مشترک دارند: سُسِ غلیظ و آرام‌پز.

وقتی رب را خام داخل خورشت بریزی، آب خورشت آنقدر زیاد است که هیچ‌وقت اجازه نمی‌دهد حرارتِ لازم برای کاراملی‌سازی رب اتفاق بیفتد.

نتیجه؟

طعم خورشت «سطحی» می‌ماند و رنگش زرشکیِ کم‌رنگ و بی‌جان می‌شود.

اما وقتی رب چند دقیقه خوب تفت می‌خورد:

• اسید خام گوجه تبخیر می‌شود → خورشت کم‌تُرش و متعادل
• قندها قهوه‌ای می‌شوند → رنگ تیره و شفاف
• میلارد فعال می‌شود → عطر و عمق طعم بیشتر
• روغنِ رنگ‌گرفته آزاد می‌شود → اصطلاحاً «جا افتادن از همون اول»

به همین دلیل است که در خورشت قیمه حرفه‌ای، رب باید تا حدی تیره شود که بوی شیرینِ گوجه بالا بیاید.

چقدر تفت دادن کافی است؟

قاعده طلایی این است:

• ۲ تا ۴ دقیقه روی شعله متوسط، تا جایی که رب کمی از ته ظرف جدا شود و رنگش یک درجه تیره‌تر گردد.
• اگر می‌خواهی خورشت رنگ بازتر داشته باشد، زمان را کوتاه کن؛
• اگر خورشت «غلیظ و مجلسی» می‌خواهی، زمان را بلندتر کن.

نکات طلایی مخصوص آشپزی ایرانی

• برای خورشت قیمه و بادمجان: رب را تا مرز قهوه‌ای شدن تفت بده.
• برای قورمه‌سبزی: کوتاه‌تر تفت بده تا رنگ سبزی تغییر نکند.
• اگر رب را با کمی پیاز داغ تفت بدهی، میلارد قوی‌تر می‌شود.
• یک قاشق غذاخوری آبلیمو آخر کار اضافه کن تا رنگ رب قفل شود و تیره نماند.