خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- حسن عابدینی: خشکسالی در استان قزوین، دیگر صرفاً یک پدیده طبیعی نیست بلکه به بحرانی چندوجهی تبدیل شده که ابعاد آن از محیط زیست فراتر رفته و به حوزه‌های کشاورزی، صنعت، توسعه شهری، و سیاست‌گذاری عمومی نفوذ کرده‌است.

دشت قزوین، به‌عنوان یکی از قطب‌های تاریخی کشاورزی ایران، امروز در آستانه فروپاشی زیستی قرار دارد و تغییرات اقلیمی، بهره‌برداری بی‌رویه، توسعه نامتوازن و ضعف در حکمرانی منابع طبیعی، همگی در شکل‌گیری این بحران نقش دارند. در چنین شرایطی، بررسی علمی و تحلیلی وضعیت موجود، بازخوانی دیدگاه‌های کارشناسان، و ارائه راهکارهای عملی، ضرورتی انکارناپذیر برای عبور از این بحران است.

بر اساس داده‌های سازمان هواشناسی، میانگین بارندگی در استان به حدود ۳۶ تا ۵۷ میلی‌متر رسیده که نسبت به میانگین بلندمدت، کاهش ۳۰ تا ۵۰ درصدی را نشان می‌دهد. این افت بارش‌ها، منابع آب زیرزمینی را به شدت تحت فشار قرار داده و خطر فرونشست زمین در دشت قزوین را افزایش داده است.

کارشناسان، تغییرات اقلیمی جهانی، مدیریت ناکارآمد منابع آب، و کاهش پوشش گیاهی را از مهم‌ترین عوامل تشدید خشکسالی در منطقه می‌دانند. برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها، عدم اصلاح الگوی کشت، و تخریب مراتع از جمله چالش‌هایی هستند که نیازمند اقدام فوری‌اند.

محمود داوران، کارشناس محیط زیست استان قزوین در گفت‌وگویی با خبرنگار مهر وضعیت منابع آبی دشت قزوین را دشوار توصیف کرد و گفت: دشت قزوین از دهه چهل تاکنون تحت فشار شدید بهره‌برداری از منابع زیرزمینی قرار گرفته‌است.

وی افزود: نیمی از منابع آب زیرزمینی این دشت از بین رفته و این روند موجب بروز خطرات جدی برای اکوسیستم منطقه شده‌است.

۸۳ درصد از منابع آبی دشت قزوین صرف بخش کشاورزی می‌شود

داوران ادامه داد: حدود ۸۳ درصد از منابع آبی دشت قزوین صرف بخش کشاورزی می‌شود در حالی که راندمان آبی در این بخش پایین است و کاشت محصولات پرمصرف بدون توجه به ظرفیت آبی منطقه، یکی از عوامل اصلی این شرایط دشوار به‌شمار می‌رود.

وی با اشاره به نقش صنعت در تشدید بحران آب افزود: استان قزوین پس از اصفهان دومین استان فولادی کشور است و صنایع بزرگ با مصرف بالای آب، بدون بهره‌وری متناسب، فشار مضاعفی بر منابع وارد کرده‌اند.

داوران همچنین توسعه شهری را یکی دیگر از عوامل مؤثر در کم آبی دانست و اظهار کرد: گسترش افقی شهرها، پراکندگی جمعیت و تغییر کاربری اراضی کشاورزی، موجب افزایش مصرف منابع آبی شده‌است.

این کارشناس محیط زیست خاطرنشان کرد: توسعه باید بر پایه ظرفیت‌های زیستی و با مدیریت دقیق انجام شود تا از فشار بیشتر بر منابع جلوگیری گردد.

توسعه بی‌ضابطه شهرها و مهاجرت گسترده باعث مرگ تدریجی دشت قزوین می‌شود

فاطمه صدری، پژوهشگر حوزه محیط زیست نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، با نگاهی تخصصی به تأثیرات تغییرات اقلیمی بر کشاورزی پرداخت و گفت: الگوهای بارندگی در قزوین به‌شدت نامنظم شده‌اند. خشکسالی‌های شدید و سیلاب‌های ناگهانی، تولید محصولات کشاورزی را با اختلال مواجه کرده‌اند.

وی با بیان اینکه افزایش دما، رشد و بلوغ بسیاری از محصولات زراعی را مختل کرده‌است، افزود: برخی گیاهان دیگر توان سازگاری با شرایط جدید را ندارند و گرم‌تر شدن هوا موجب گسترش آفات و بیماری‌های جدید به مناطقی شده که پیش‌تر در آن‌ها حضور نداشتند.

صدری همچنین به فرسایش خاک و کاهش کیفیت آن اشاره کرد و گفت: این عوامل مستقیماً بر بهره‌وری کشاورزی تأثیر می‌گذارند و کشاورزان را با مشکلات جدی مواجه می‌سازند و بر همین اساس نیز تغییر زمان مناسب کشت و برداشت نیز برنامه‌ریزی کشاورزان را دچار اختلال کرده‌است.

وی با بیان اینکه دشت قزوین در حال تبدیل شدن به شبه‌بیابان است، عنوان کرد: توسعه بی‌ضابطه شهرها، مهاجرت گسترده و غارت منابع آب، مرگ تدریجی این دشت را تسریع خواهد کرد.

به گفته صدری، مهم‌ترین اقدام در حفاظت از دشت قزوین، صیانت از سفره‌های زیرزمینی، اجرای پروژه‌های آبخیزداری، ترویج روش‌های نوین آبیاری و کاهش هدررفت آب در کشاورزی است.

کسری آب زیرزمینی استان سالانه به ۳۰۰ میلیون مترمکعب رسیده است

منصور ستوده، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان قزوین نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با ابراز نگرانی از وضعیت موجود، اعلام کرد: با وجود رشد ۲۸ درصدی بارندگی در قزوین نسبت به سال گذشته، میزان بارش همچنان ۱۰ درصد کمتر از متوسط سالیانه استان است. متوسط بارش قزوین ۳۱۷ میلی‌متر است که تاکنون ۲۲۴ میلی‌متر آن ثبت شده و امیدواریم در ادامه سال این کسری جبران شود.

۵ سال خشکسالی بی‌سابقه و کسری تجمعی آب

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین تأکید کرد: پنج سال خشکسالی مستمر بی‌سابقه بوده و در این مدت میانگین بارش سالانه استان محقق نشده است؛ این در حالی است که میزان مصرف آب همچنان بالاست و تعادل بین منابع و مصارف وجود ندارد.

وی افزود: به دلیل نبود سدهای بزرگ در استان، آب سطحی نقش کمتری دارد اما وضعیت آب زیرزمینی به علت عدم تغذیه کافی و برداشت بیش از حد در بخش‌های کشاورزی، شرب و صنعت مطلوب نیست.

ستوده تاکید کرد: ما سالانه حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب کسری آب زیرزمینی داریم که منجر به کم‌آبی یا خشک شدن چاه‌ها، قنوات و چشمه‌ها و کاهش دبی چاه‌های آب شرب شده است.

فرو نشست زمین؛ پیامد تلخ برداشت بی‌رویه

وی با بیان اینکه افت سطح آب زیرزمینی به افزایش نرخ فرونشست زمین منجر شده است، خاطرنشان کرد: بر اساس مطالعات، متوسط نرخ فرونشست در استان ۱۷ سانتی‌متر است که رقم بسیار بزرگی است و خشکسالی و برداشت‌های بی‌رویه این وضعیت را تشدید می‌کند.

ستوده اضافه کرد: کسری مخزن تجمعی در طول چند سال اخیر حدود ۶.۷ میلیارد مترمکعب بوده است که در ۱۰ سال گذشته ۳ میلیارد مترمکعب کسری داشته‌ایم، یعنی سالانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب کسری.

وی با اشاره به مصرف ۸۷ درصدی آب در بخش کشاورزی، از همه بخش‌ها درخواست کرد: در تمام ابعاد مصرف، به ویژه کشاورزی، باید تغییرات اساسی صورت گیرد. کاشت محصولات کم‌آب‌بر و تغییر روند کشت از سنتی به مدرن و گلخانه‌ای که مصرف کمتر و بهره‌برداری بیشتر دارد، باید در دستور کار قرار گیرد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین پیشنهاد داد: صنایعی که نزدیک تصفیه‌خانه آب هستند، می‌توانند به جای استفاده از چاه، از پساب‌های تصفیه شده بهره‌برداری کنند یا سیستم تصفیه داخلی داشته باشند. البته صنایع شوینده و غذایی به دلیل حساسیت مستثنی هستند.

راهکارهای جامع برای عبور از خشکسالی در قزوین؛ همکاری و آینده‌نگری کلید پایداری آبی

بررسی وضعیت منابع آبی قزوین نشان می‌دهد عبور از خشکسالی تنها با مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ و آینده‌نگرانه ممکن است؛ اصلاح الگوی کشت، کاهش برداشت از منابع زیرزمینی و مقابله با چاه‌های غیرمجاز در کنار ترویج محصولات کم‌آب‌بر، از مهم‌ترین الزامات پیشِ‌رو است.

همزمان، ضرورت دارد آموزش و آگاهی‌بخشی به شکل گسترده دنبال شود تا تغییر الگوی مصرف در بخش‌های شرب، کشاورزی و صنعت به یک رفتار عمومی تبدیل شود. تدوین سند جامع اقلیم استان نیز گامی اساسی برای مدیریت بلندمدت و سازگاری با شرایط جدید اقلیمی به شمار می‌رود.

از سوی دیگر، توسعه سیستم‌های نوین آبیاری، تقویت گلخانه‌ها و بهره‌گیری از فناوری‌های تصفیه و بازچرخانی پساب می‌تواند فشار بر منابع آب شیرین را کاهش دهد و بهره‌وری را افزایش دهد.

خشکسالی در قزوین صرفاً یک چالش طبیعی نیست؛ آزمونی برای مدیریت، هم‌افزایی و مسئولیت‌پذیری جمعی است. آینده منابع آبی استان به اقدام امروز دولت، کشاورزان، صنعت و مردم گره خورده است؛ فردا برای جبران این عقب‌ماندگی دیر خواهد بود.