آزاده نظر بلند، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، به مناسبت روز فرهنگ عمومی در گفتگو با خبرنگار مهر، درباره نقش کتابخانه‌های عمومی در ارتقا فرهنگ عمومی نکاتی مطرح کرد. او در این گفتگو با اشاره به طرح‌هایی که در این راستا اجرا شده یا در دست اجرا است، تاکید کرد که «عمومی شدن» کتابخانه‌ها اقدامی است که در این دوره مد نظر بوده است. نظربلند در بخش دیگری از این گفتگو به اهمیت این نهاد در سنجش فرهنگ عمومی به دلیل ارتباط مستقیم با مردم اشاره کرد.

مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید.

شما هم‌زمان دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی و عضو شورای فرهنگ عمومی کشور هستید. اگر بخواهید از زاویه «فرهنگ عمومی» به کتابخانه نگاه کنید، این نهاد را در کجای نقشه فرهنگی کشور می‌بینید؟

در نقشه فرهنگ عمومی کشور، کتابخانه‌های عمومی جایگاهی ویژه دارند، چون ارتباطی بی‌واسطه میان عناصر فرهنگی و عموم مردم برقرار می‌کنند. ویژگی مهم این نهاد، عمومی بودن خدمات و عدم گزینش خدمت‌گیرنده است؛ یعنی هر فرد، صرف‌نظر از سن، طبقه یا سلیقه فرهنگی، می‌تواند از کتابخانه بهره‌مند شود. امروز با پراکندگی گسترده و دسترسی آسان نقاط خدمت کتابخانه‌های عمومی در سراسر کشور، این نهاد به یکی از مؤثرترین پایگاه‌های فرهنگ عمومی تبدیل شده است؛ نهادی که نقش آن در پیوند میان مردم و فرهنگ، روزبه‌روز پررنگ‌تر می‌شود.

اگر فرهنگ عمومی را مجموعه‌ای از عادت‌ها و ذائقه‌های مشترک بدانیم، کتابخانه چگونه می‌تواند در شکل‌گیری عادت مطالعه و تفکر جمعی نقش‌آفرین باشد؟

در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، ما باور داریم که شکل‌گیری عادت مطالعه و تفکر جمعی از دوره کودکی و نوجوانی آغاز می‌شود. از همین رو، در سیاست‌های ترویجی جدید، طرح «هم‌خوان» را طراحی کرده‌ایم؛ برنامه‌ای کلان که شاکله اصلی آن را ترویج خواندن با محوریت کتابخانه عمومی تشکیل می‌دهد. در هم‌خوان، توجه ویژه‌ای به کودک و نوجوان شده است، زیرا این نسل نه‌تنها مخاطب آینده ماست، بلکه عامل تغییر عادت مطالعه در خانواده‌ها نیز به شمار می‌رود. نهاد کتابخانه‌های عمومی، یکی از مؤثرترین مجموعه‌های حاضر در عرصه فرهنگ کشور است و بر پایه حضور میدانی گسترده‌اش، همواره تحلیل دقیق و واقعی از تحولات فرهنگی جامعه داشته است. شاید بتوان گفت این توجه به کودک و نوجوان از بدو تأسیس نهاد، به دلیل همین جایگاه میدانی، همواره مورد توجه بوده و به‌صورت قانونی نانوشته در دوره‌های مختلف تداوم یافته است؛ گاه پررنگ‌تر و گاه کم‌رنگ‌تر، اما همواره حاضر. در دوره جدید، این توجه در قالب سیاست‌های اصلی نهاد تثبیت شده و در عمل نیز خود را نشان داده است؛ چنان‌که در طرح «قاصدک» با اعتبار ۴۲ میلیارد تومان، بیش از ۲۶۰ هزار نسخه کتاب ویژه کودک و نوجوان به شبکه کتابخانه‌های عمومی کشور افزوده شده است. این اقدام نشان می‌دهد که نگاه نهاد به نسل‌های جدید، صرفاً شعاری نیست، بلکه بخشی از راهبرد عملی ما برای آینده فرهنگ کشور است.‌

رهبر انقلاب بارها بر «دسترسی عمومی به کتاب» تأکید کرده‌اند. از نگاه شما، این موضوع با مقوله عدالت فرهنگی در حوزه کتاب و کمک به پاسداشت فرهنگ عمومی چگونه قابل جمع است؟

امروز نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور با ۴۲۲۹ نقطه خدمت در سراسر ایران فعال است؛ از کتابخانه‌های مرکزی و سالن‌های مطالعه گرفته تا پیشخوان‌های خدمات کتابخانه‌ای و حتی کتابخانه‌های سیار که در دورافتاده‌ترین روستاهای مرزی به مردم خدمت می‌کنند. در حال حاضر، ۶۷ کتابخانه‌ی سیار با عنوان «کاروان هم‌خوان» در ۵۰۰ نقطه‌ی مختلف کشور فعالیت دارند و خدمات فرهنگی و کتاب‌رسانی را به مناطقی می‌برند که کمتر از امکانات فرهنگی برخوردارند.

بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، شمار کتابخانه‌های سیار به‌زودی به ۱۰۰ عدد خواهد رسید و به‌تبع آن، دامنه‌ی پوشش فرهنگی نهاد در مناطق دوردست کشور گسترش می‌یابد. این روند، در حقیقت گامی جدی در مسیر تحقق راهبردی است که رهبر انقلاب در زمینه عدالت فرهنگی و دسترسی عمومی به کتاب و دانایی بر آن تأکید داشته‌اند. موضوعی که به طور حتم بر حوزه فرهنگ عمومی کشور هم مؤثر خواهد بود.

از نظر شما با تغییر ذائقه نسل جدید و گسترش فضای دیجیتال، کتابخانه‌های عمومی چگونه می‌توانند محل رجوع باشد و جذاب باقی بماند؟

در ذهن بسیاری از مردم، کتابخانه عمومی هنوز به‌عنوان جایی برای امانت گرفتن کتاب یا مطالعه در سکوت شناخته می‌شود؛ اما در نگاه امروز نهاد کتابخانه‌های عمومی، کتابخانه فراتر از این تصور است. ما می‌خواهیم این نگاه را تغییر دهیم. سیاست جدید نهاد در بخش‌هایی مثل «سالمندان»، «کودکان»، «فضاهای اشتراکی» و به‌ویژه «ساخت‌کده»، بر همین اساس طراحی شده است؛ تا نشان دهیم کتابخانه عمومی می‌تواند مجموعه‌ای از خدمات متنوع فرهنگی، آموزشی و اجتماعی را به عموم مردم ارائه کند. مثلاً الگوی ساخت‌کده از تجربه‌های موفق کشورهای توسعه‌یافته الهام گرفته شده است؛ جایی که برای کاهش دیجیتال‌زدگی و بازگرداندن نسل جدید به تجربه‌های واقعی زندگی، فضاهای خلاق و کارگاهی ایجاد شده‌اند. ما این ایده را بومی‌سازی کردیم تا در کتابخانه‌های عمومی ایران نیز فرصت تجربه، همکاری و خلاقیت برای کودکان و نوجوانان فراهم شود.‌

در شورای فرهنگ عمومی کشور، بحث‌های زیادی درباره شاخص‌های فرهنگ عمومی مطرح است. آیا نهاد کتابخانه‌ها می‌تواند به یکی از شاخص‌های سنجش فرهنگ عمومی تبدیل شوند؟

کتابخانه‌های عمومی از جهات مختلف می‌توانند به شاخص برای سنجش فرهنگ عمومی تبدیل شوند، چون فعالیت آن‌ها به طور مستقیم با رفتار فرهنگی مردم در ارتباط است. با این حال، یکی از مهم‌ترین اقدامات ما در دوره جدید، تمرکز بر داده‌مندی و پایش اطلاعات است؛ اقدامی که در امتداد راهبرد رئیس‌جمهور محترم در حوزه «اطلاعات و دیتا» تعریف شده است.

در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، هدف ما منظم‌سازی و تحلیل دقیق داده‌ها، چه در حوزه منابع و چه در حوزه اعضا و مخاطبان است. این زیرساخت در حال شکل‌گیری است و می‌تواند به یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیاست‌گذاری فرهنگی کشور تبدیل شود؛ چرا که داده‌های واقعی کتابخانه‌ها، تصویر دقیقی از رفتار فرهنگی مردم در اختیار تصمیم‌گیران می‌گذارد و حتی می‌تواند در طراحی و برنامه‌ریزی‌های سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی نیز اثرگذار باشد.

نهاد کتابخانه‌ها چطور تلاش می‌کند مفهوم «عمومی بودن» را از سطح شعار به راهبرد عملی تبدیل کند؟

ما پیش‌تر درباره «نقاط خدمت» و گستردگی کمی شبکه کتابخانه‌های عمومی توضیح دادیم، اما عمومیت فقط در تعداد خلاصه نمی‌شود. در دوره جدید، تلاش کرده‌ایم مفهوم «عمومی بودن» را در کیفیت خدمات و تأمین منابع هم معنا کنیم. به همین دلیل، سیاست «نیازمبنا بودن منابع» را سرلوحه قرار داده‌ایم. دیگر تصمیم درباره خرید کتاب، نشریه یا مجله صرفاً در ستاد گرفته نمی‌شود؛ بلکه کتابدار، به‌عنوان کارشناس نزدیک به مخاطب، بر اساس نیازهای واقعی مراجعان پیشنهاد می‌دهد و ما منابع را با تکیه بر این داده‌ها تهیه می‌کنیم. خوشبختانه این رویکرد با واکنش مثبت کتابداران و اعضا همراه بوده و نشان داده که وقتی تصمیم‌گیری از دل نیاز عمومی بیرون بیاید، کتابخانه واقعاً به نهادی «عمومی» تبدیل می‌شود، نه فقط در نام بلکه در عمل.

مهم‌ترین ظرفیت مغفول کتابخانه‌ها برای ارتقای فرهنگ عمومی کشور چیست؟

به نظرم ۲ موضوع در این بخش مهم است. نخست گستره نفوذ کتابخانه‌های عمومی در زندگی روزمره همه مردم و دوم اعتماد و حضوری که عموم مردم به کتابخانه‌های عمومی دارند. توجه به این ۲ موضوع می‌تواند در حوزه ارتقای فرهنگ عمومی، کتابخانه‌ها را به یک قطب فرهنگی در هر شهر و روستا تبدیل کند.‌

اگر بخواهید در یک جمله نقش نهاد کتابخانه‌ها را در فرهنگ عمومی خلاصه کنید، آن جمله چیست؟

امکان زیست آگاهانه و دانش‌محور بر مبنای آثار، محصولات و خدمات فرهنگی، اجتماعی که از طریق کتابخانه‌های عمومی دسترس‌پذیر می‌شود. ‌