در گذشته‌های نه‌چندان دور برخی‌ از مردم برای حمل‌ونقل در مسیرهای کوتاه از دوچرخه استفاده می‌کردند. بعدها استفاده از این وسیله جنبه تفریحی و ورزشی به‌خود گرفت و با اظهارنظرهای فراوان درخصوص مزایای استفاده از دوچرخه، آن‌چنان که باید به‌عنوان یک وسیله‌نقلیه مورد توجه قرار نگرفت و اقبال عمومی پیدا نکرد. اما در خارج از مرزهای کشور ما، دوچرخه‌سواری به‌عنوان یکی از روش‌های حمل‌ونقل پایدار، نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی ایفا می‌کند.

ترویج و توسعه این روش می‌تواند به‌کاهش مشکلات شهری مانند ترافیک و آلودگی هوا کمک کرده و هم‌زمان سلامت عمومی شهروندان را ارتقا دهد. با این حال به‌رغم سخنان مسئولان شهری، نمایندگان مجلس و شورای شهر، کارشناسان حمل‌ونقل و... در این خصوص، کار قابل توجهی برای تقویت فرهنگ استفاده از دوچرخه در تهران و سایر کلانشهرها صورت نگرفته است.

کاربردی یا غیرکاربردی؟

به موازات نقش بیشتر خودروها در شهرها و آشکار شدن آثار منفی استفاده از آن‌ها برای سلامتی ساکنان شهرها و تخریب محیط‌زیست، به‌تدریج تمایلات عمومی برای کاهش استفاده از این وسیله و جایگزینی آن با روش‏های حمل و نقل عمومی و پایدار با رشد قابل توجهی مواجه شد.

در این بین، استفاده از دوچرخه به‌عنوان یکی از ابزارهای حمل‌ونقل پاک دارای منافع و مزایای متعدد اقتصادی و زیست‌محیطی است. شهر تهران نیز مشابه تمامی کلانشهرها درگیر مشکلات ترافیکی و وضعیت نامناسب سیستم حمل‌ونقل درمقایسه با تغییرات جمعیتی است.

این درحالی است که بهره‌مندی از شیوه‌های حمل‌ونقل پایدار شهری همچون دوچرخه‌سواری می‏ تواند نقش موثری در کاهش معضلاتی از این دست داشته باشد. درباره فواید استفاده از دوچرخه زیاد گفته شده؛ اما مهم‌ترین مساله نحوه به‌کارگیری و گسترش آن در بین عموم شهروندان است.

مدیران شهری در دوره‌های مختلف برنامه‌های زیادی برای فرهنگسازی و استفاده از این وسیله تمام‌مکانیکی داشته‌اند؛ اما بیشتر این طرح‌ها و برنامه‌ها روی کاغذ مانده یا با اجرای ناقص بعد از مدتی بایگانی شده است. دبیر کمیسیون حمل‌ونقل شورای‌شهر تهران در پاسخ به این پرسش که آیا حمل‌ونقل ترکیبی دوچرخه و مترو می‌تواند مدل مناسبی برای شهر تهران باشد؟گفته است: «در این زمینه جلسات متعددی با کارشناسان حمل‌ونقل برگزار شده و تمام آن‌ها معتقد بودند دوچرخه به‌عنوان یک روش حمل‌ونقلی در تهران کارایی ندارد. این‌که در محلات یک‌سری کیوسک‌های دوچرخه راه‌اندازی شود و شکل محلی داشته باشد، خیلی خوب است و ایرادی هم ندارد و می‌توان از جنبه حفظ سلامتی و تندرستی شهروندان به آن نگاه کرد و بودجه مختصری هم سالانه برای آن در نظر گرفت. اما بی‌تردید دوچرخه هیچ‌نوع کارایی از بابت کارکرد ترافیکی در شهر تهران ندارد و نخواهد داشت.»

استفاده از دوچرخه در تهران و کلانشهرها موافقان و مخالفان زیادی دارد. برخی معتقدند تردد با دوچرخه در مسیرهای کوتاه مناسب و مقرون‌به‌صرفه است؛ اما برای مسیرهای طولانی که با خودرو هم مدت‌زمان زیادی وقت می‌برد، گزینه مناسبی نیست. درعین حال توان بدنی افراد با هم یکسان نیست.

گروهی دیگر می‌گویند: نباید انتظار داشت در مدت کوتاهی اکثریت مردم به‌استفاده از دوچرخه روی بیاورند. این کار باید به‌تدریج بین مردم جا باز کند و نیاز به فرهنگسازی و حمایت نهادها و دستگاه‌های مسئول در امر کنترل ترافیک و آلودگی هوا دارد.

طرح‌های بی‌نتیجه

پیروز حناچی، شهردار پیشین تهران به‌منظور توسعه فرهنگ دوچرخه‌سواری از همان روزهای آغازین فعالیت‌اش روز سه‌شنبه را با نام «سه‌شنبه‌های بدون خودرو» نامگذاری کرد و از شهروندان خواست دراین روز بدون استفاده از خودروهای شخصی تردد کنند و خود نیز برای آمدن به محل کارش از دوچرخه استفاده می‌کرد. اما دوچرخه‌سواری در تهران موانع و مشکلات خودش را دارد.

فرشاد خرازی، کارشناس حمل‌ونقل دراین‌باره می گوید: «دوچرخه در کنار سایر وسایل‌نقلیه می‌تواند به‌کار گرفته شود؛ اما این‌که گمان کنیم باید سهمی بیش از 60 - 50 درصد از سفرهای شهری را داشته باشد، بسیار اشتباه است. دوچرخه وسیله‌ای مفید برای مسیرهای کوتاه و مستقیم است؛ تهران یک شهر کوهپایه‌ای است و استفاده از این وسیله چندان برای محلات و مناطق شیب‌دار و مرتفع‌ مناسب نیست. ضمن اینکه محدودیت‌ها و موانع زیادی در معابر و مسیرهای شهری وجود دارد که استفاده از آن را سخت و دشوار می‌کند و حتی ممکن است به دوچرخه و دوچرخه‌سوار آسیب برساند.»

هرچند اکنون مدیران شهری به دوچرخه توجه می‌کنند، اما واقعیت این است که در دوره قبل نیز به این موضوع توجه شد و سرمایه‌گذاری‌های سنگین برای ترویج آن صورت گرفت؛ اما نتوانست موفق شود و منابع زیادی نیز هدر رفت. انواع و اقسام روش‌ها برای عملیاتی شدن گسترده دوچرخه‌سواری در تهران مورد آزمایش قرار گرفت؛ اما متاسفانه به دلیل این‌که روی این روش‌ها کارشناسی و مطالعه کافی صورت نگرفت، راه به جایی نبرد و گرهی از معضلات ترافیکی باز نکرد.

یکی از مدیران وقت شهرداری گفته بود حمل‌ونقل پاک یعنی اول پیاده‌روی، بعد دوچرخه‌سواری و پس از آن استفاده از مترو و اتوبوس که جزو وسایل حمل‌ونقل عمومی هستند. باید استفاده از دوچرخه به‌خواسته عمومی تبدیل شود.

باید بپذیریم که برای بهبود وضعیت تهران باید به استفاده از دوچرخه و وسایل حمل‌ونقل پاک روی بیاوریم. البته این موضوع در سطح شهر مغفول نمانده است.

شهرداری برای توسعه استفاده از دوچرخه مکان‌هایی را ایجاد کرده و در کیوسک‌هایی دوچرخه رایگان نیز ارائه می‌شود و مسیرهای ویژه دوچرخه‌سواری مشخص شده است. با این وجود، با توجه به این‌که فرهنگ‌سازی مناسبی در استفاده از دوچرخه صورت نگرفته است، به‌همین دلیل شاهد اتفاقات خوبی در این زمینه نبودیم.

برای ایجاد این فرهنگ مناسب باید تمام دستگاه‌ها از ظرفیت‌های خود استفاده کنند تا شهروندان تهرانی بیشتر بتوانند از دوچرخه استفاده کنند.