خبرگزاری مهر، گروه استان ها- سجاد صفری: فرش تبریز، نه‌فقط یک کالای هنری، بلکه سندی زنده از تاریخ، فرهنگ و ذوق ایرانی است؛ هنری که در تار و پود خود روایتگر چند قرن خلاقیت و زیبایی‌شناسی شرقی است. اما در روزگار کنونی، این میراث ماندگار در تقاطع سنت و مدرنیته ایستاده است. تغییر سلیقه جهانی، تحولات فرهنگی و گسترش نگاه تجاری به هنر، پرسش‌های تازه‌ای را پیش‌روی هنرمندان و طراحان تبریزی قرار داده است: چگونه می‌توان اصالت دیرینه فرش تبریز را در عین پاسخ‌گویی به نیازهای دنیای امروز حفظ کرد؟

گزارش پیش‌رو با نگاهی تحلیلی به گذشته و حال این هنر کهن، از زبان استادان و طراحان برجسته، به بررسی روند تحولات، چالش‌های معاصر و چشم‌انداز آینده فرش تبریز می‌پردازد؛ هنری که هنوز هم، با تمام فراز و فرودهایش، نماینده اصیل‌ترین چهره از فرهنگ ایرانی در قاب رنگ و نقش است.

احیای فرش ایران پس از وقفه تاریخی

عبداله میرزایی، دانشیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز و رئیس دانشکده فرش، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با اشاره به ریشه‌های تاریخی احیای قالی‌بافی ایران گفت: آغاز تحولات نوین در فرش ایران را باید از دوره قاجار دانست. پس از دوران باشکوه صفوی که اوج هنر قالی‌بافی ایران بود، حدود ۱۵۰ سال وقفه در تولید حرفه‌ای فرش پدید آمد. در این مدت، قالی‌بافی صرفاً در میان عشایر و روستاها به‌صورت محدود ادامه یافت، اما تولید کارگاهی و انبوه عملاً متوقف شد. با این حال، در اواخر قاجار، تبریز توانست پیشگام احیای دوباره این هنر شود.

وی با اشاره به هم‌زمانی این احیا با تحولات اقتصادی اروپا افزود: در پی انقلاب صنعتی در غرب، صنعت نساجی ایران ضربه شدیدی خورد و بازار داخلی آن از میان رفت، اما همین تحولات زمینه‌ساز رونق فرش شد. اروپایی‌ها در ازای صادرات کالاهای خود، فرش ایرانی خریداری می‌کردند و عطش بازار اروپا برای فرش شرقی، به‌ویژه فرش ایران، روزبه‌روز افزایش می‌یافت. تجار تبریزی نیز با بهره‌گیری از موقعیت جغرافیایی و فرهنگی شهر خود، توانستند فرش ایران را به بازارهای جهانی معرفی کنند. تبریز به‌عنوان دروازه ورود به اروپا، قفقاز و خاورمیانه، نقشی محوری در این روند داشت.

میرزایی با اشاره به پیشگامی فرهنگی و فکری تبریز گفت: ارتباط گسترده تبریز با بازارهای خارجی، از استانبول گرفته تا اروپا، سبب شد که تجار و هنرمندان این شهر کمتر در چارچوب سنت‌های کلاسیک باقی بمانند. روحیه نوگرایی تبریز تنها در عرصه فرش نبود، بلکه در حوزه‌های دیگر نیز تجلی یافت؛ از تأسیس نخستین چاپخانه،اولین بلدیه، نخستین کتابخانه، سالن نمایش تا تشکیل نخستین آتش‌نشانی در کشور. این رویکرد روشنفکرانه باعث شد که طراحان تبریزی با دیدگاهی بازتر به طراحی فرش بپردازند و از قالب‌های تکراری فاصله بگیرند.

فاصله از اصالت یا بازتابی از زمانه؟

این استاد دانشگاه در پاسخ به پرسشی درباره حفظ اصالت فرش تبریز اظهار کرد: اگر اصالت را به معنای تکرار طرح‌های چندصد سال پیش بدانیم، بله، فرش تبریز از اصالت فاصله گرفته است. اما اگر اصالت را هماهنگی با فرهنگ و نیازهای روز بدانیم، این تغییرات طبیعی و حتی ضروری است. جامعه امروز دیگر بر پایه آموزش استاد و شاگردی سنتی بنا نشده و بسیاری از طراحان به‌صورت خودآموز، دانشگاهی یا از طریق فضای مجازی فعالیت می‌کنند. این مسئله، تنوع و گاه پراکندگی در سبک‌های طراحی را در پی داشته است.

میرزایی دلایل خروج فرش تبریز از چارچوب سنتی را در چند محور خلاصه می کند و می گوید:تحولات فرهنگی و اجتماعی: مردم تبریز همواره پذیرای اندیشه‌های نو بوده و کمتر در بند سنت‌های کلاسیک مانده‌اند،۲- فقدان الگوهای تاریخی: وقوع زلزله‌های متعدد موجب نابودی آثار هنری و معماری شاخص تبریز شده و طراحان را از منابع الهام تاریخی محروم کرده است۳. توان بالای نیروی انسانی: مهارت بافندگان و طراحان تبریزی موجب شده تا هر ایده نوآورانه‌ای قابلیت اجرا داشته باشد۴. افول تولیدکنندگان بزرگ: حذف کارگاه‌ها و حامیان سنتی موجب استقلال طراحان و تنوع فراوان در طرح‌ها شده است۵. تغییر نگرش به فرش: نگاه فرهنگی به فرش جای خود را به نگاه مصرفی داده و هماهنگی با دکوراسیون و مد روز در اولویت قرار گرفته است.۶. کاهش آگاهی عمومی: درک هنری و تشخیص ظرافت‌های کلاسیک در میان مصرف‌کنندگان کاهش یافته است.

به گفته میرزایی، بازارهای سنتی غربی مانند اروپا و آمریکا دیگر به فرش‌های پرزرق‌وبرق امروزی تبریز تمایلی ندارند: آن‌ها به دنبال اصالت و حس شرقی در طرح و نقش هستند؛ مؤلفه‌هایی که در بسیاری از فرش‌های امروزی کمتر دیده می‌شود. در مقابل، بازار کشورهای عربی و مصرف داخلی، به فرش‌های ظریف و رنگارنگ گرایش دارند. تصور غلطی در میان تولیدکنندگان رواج یافته که افزایش تعداد رنگ‌ها یا میزان ابریشم، ارزش فرش را بالا می‌برد، در حالی‌که برای غربی‌ها، اصالت فرهنگی و هویت شرقی مهم‌تر است.

بازآموزی و بازگشت آگاهانه به ریشه‌ها

این پژوهشگر فرش تأکید کرد: برای بازگرداندن جایگاه جهانی فرش تبریز، نیاز به بازآموزی، تحقیق و شناخت دقیق بازارها داریم. طراحان و تولیدکنندگان باید ضمن بهره‌گیری از دانش و تجربه گذشتگان، با شناخت سلیقه مخاطبان داخلی و خارجی، مسیر تازه‌ای برای بازتعریف اصالت در قالبی معاصر بگشایند.

او در پایان گفت: فرش تبریز امروز از نظر کمیت تولید، همچنان پیشتاز کشور است، اما برای بازیابی جایگاه جهانی خود، باید با درک عمیق از گذشته و درک درست از زمان حال، میان سنت و نوآوری پلی هنرمندانه برقرار کند.

خلاقیت در طراحی فرش باید بر مدار اصول و شناخت باشد

شیرویه محمودزاده، طراح و نقاش فرش و عضو انجمن طراحان تبریز در گفت و گو با خبرنگار مهر با تأکید بر ضرورت حفظ اصول در کنار نوآوری در طراحی فرش، گفت: میان فرش‌های اصیل تبریز و محصولات امروزی بازار فاصله‌ای چشمگیر به‌وجود آمده است.

وی اظهار کرد: در فرش‌های اصیل تبریز، طرح‌ها ساده اما منسجم و بی‌نقص بودند و رنگ‌بندی آن‌ها با دقت و مهارت کم‌نظیری انجام می‌شد. در مقابل، بسیاری از فرش‌های امروزی که به‌اصطلاح مدرن یا مد روز نامیده می‌شوند، دارای طرح‌هایی هستند که یا بیش از حد پیچیده‌اند یا از هماهنگی و انسجام لازم برخوردار نیستند.

محمودزاده با اشاره به رویکرد برخی طراحان و تولیدکنندگان معاصر، افزود: برخی از طراحان، با هدف خلاقیت و نوآوری، به سراغ طرح‌های متفاوت می‌روند، اما نتیجه نهایی گاه از کیفیت هنری و هویت اصیل فرش تبریز فاصله می‌گیرد.

به گفته وی، نوآوری به‌هیچ‌وجه به‌معنای کنار گذاشتن میراث گذشتگان نیست، بلکه باید از دانش، تجربه و دستاوردهای هنرمندان گذشته بهره گرفت و آن‌ها را با نیازها و سلیقه امروز تلفیق کرد.

این طراح فرش تصریح کرد: خلاقیت زمانی ارزشمند است که بر اساس اصول و قواعد علمی و هنری پیش رود. برای دستیابی به آثار قابل قبول، باید شناخت عمیقی از نقوش سنتی ایرانی و شرقی، رنگ‌های اصیل تبریز، علم رنگ‌شناسی و تأثیر متقابل رنگ و فرم داشت.

محمودزاده در پایان گفت: ترکیب دانش و زیبایی‌شناسی گذشته با خلاقیت امروز، می‌تواند به خلق آثاری منجر شود که ضمن حفظ اصالت و هویت فرهنگی فرش تبریز، پاسخگوی نیازها و ذائقه‌های متنوع روز نیز باشد.

فرش تبریز امروز در نقطه تلاقی سنت و نوگرایی ایستاده است. تردیدی نیست که حفظ اصالت بدون انطباق با شرایط معاصر ممکن نیست، اما فراموشی ریشه‌ها نیز به از دست رفتن هویت شرقی این هنر می‌انجامد.

به نظر می‌رسد با احیای آموزش‌های سنتی در قالب‌های مدرن، حمایت هدفمند از طراحان و تولیدکنندگان، و ترویج فرهنگ فرش‌شناسی، می‌توان مسیر تازه‌ای برای این میراث گران‌بها گشود؛ مسیری که در آن، فرش تبریز بار دیگر جایگاه شایسته خود را در بازارهای جهانی و در قلب دوستداران هنر اصیل ایرانی باز یابد.