خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - محمد غلامحسینی: پروفسور سینا دوبرادران متولد شهر برازجان (دشتستان) در استان بوشهر، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر بوده و در فهرست یک درصد دانشمندان برتر جهان در شاخه علوم زیست‌محیطی قرار دارد.

وی مطالعات متعددی در حوزه‌های محیط‌زیست، سلامت و پیشگیری، انرژی و بهداشت محیط انجام داده است که نتایج آن‌ها در نشریات معتبر بین‌المللی منتشر و مورد استناد قرار گرفته‌اند.

دوبرادران دوره کارشناسی را در رشته مهندسی بهداشت محیط از دانشگاه علوم پزشکی شیراز، دوره کارشناسی ارشد را در رشته مهندسی بهداشت محیط از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و دوره دکترای تخصصی (PhD) را در رشته مهندسی بهداشت محیط از دانشگاه علوم پزشکی تهران و دوره فلوشیپ را در دانشگاه دویسبورگ اسن کشور آلمان گذرانده‌ است.

وی در حال حاضر با مرتبه علمی استاد تمام در گروه مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی بوشهر مشغول به خدمت است و علاوه بر تدریس، مدیریت مرکز تحقیقات بهداشت محیط سیستمی و انرژی را نیز بر عهده دارد که مأموریت اصلی این مرکز، شناسایی آلاینده‌های ناشی از صنایع نفت، گاز و پتروشیمی و بررسی اثرات آن‌ها بر اکوسیستم و سلامت انسان است و به طور کلی در محور مطالعات سلامت و پیشگیری با هدف سلامت جامعه فعالیت دارد.

این مرکز با وجود عمر کمتر از ۱۰ سال، در آخرین ارزشیابی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، موفق به کسب رتبه ششم در بین تمام مراکز تحقیقاتی با سابقه مشابه در دانشگاه‌های تیپ یک، دو و سه کشور شده است که نشان از تمرکز و اثربخشی بالای فعالیت‌های آن دارد.

در گفتگویی با پروفسور سینا دوبرادران با تجربیات، دستاوردها و دغدغه‌های این دانشمند برجسته ایرانی در حوزه بهداشت محیط و تأثیر صنایع انرژی بر اکوسیستم و سلامت انسان آشنا شدیم. آنچه در ادامه می‌آید، بخش نخست این گفتگو است.

محورهای اصلی تحقیقات شما و این مرکز چیست؟

مأموریت اصلی ما در این مرکز، پژوهش بر روی آلاینده‌های ناشی از صنایع انرژی (نفت، گاز و پتروشیمی) و تأثیر مستقیم و غیرمستقیم آن‌ها بر محیط‌زیست و سلامت انسان است. ما به‌صورت کاملاً متمرکز و تخصصی بر روی چهار حوزه کلیدی کار می‌کنیم.

۱. پزشکی محیط: این حوزه، اولویت اصلی ما است. ما به دنبال درک این مسئله هستیم که آلاینده‌ها پس از ورود به محیط‌زیست، از چه مسیرهایی سلامت انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. برای این منظور، مطالعات میدانی گسترده‌ای بر روی نمونه‌های انسانی از جمله شیر مادر، خون بند ناف، خون مادر و نمونه‌های ناخن در مناطق متأثر از این صنایع انجام داده‌ایم.

مطالعه اولیه ما در سال ۲۰۱۵ بر روی سواحل خلیج‌فارس، از جمله اولین مطالعات در این حوزه در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه بود که منجر به انتشار مقاله‌ای در سال ۲۰۱۸ شد و توجه جامعه علمی جهانی را به خود جلب کرد به موازات آن، مطالعات بر روی ماتریکس‌های غیرانسانی مانند آب، هوا، رسوبات، زئوپلانکتون‌ها و سایر ارگانیسم‌های دریایی نیز انجام شده تا تصویر کاملی از چرخه آلاینده‌ها به دست آید. هدف نهایی، ارائه راهکارهای عملی برای اقدامات پیشگیرانه و سلامت مردم در مناطق نفتی و پتروشیمی است.

۲. میکروپلاستیک‌ها: ما آلودگی میکروپلاستیک‌ها را در تمامی ماتریکس‌های محیطی و به‌طور ویژه در ماتریکس‌های انسانی مورد مطالعه قرار می‌دهیم. مطالعه اولیه ما در سال ۲۰۱۵ بر روی سواحل خلیج‌فارس، از جمله اولین مطالعات در این حوزه در منطقه خلیج فارس و خاورمیانه بود که منجر به انتشار مقاله‌ای در سال ۲۰۱۸ شد و توجه جامعه علمی جهانی را به خود جلب کرد.

۳. عوارض زیست‌محیطی و سلامتی ته سیگار: ته سیگار به‌عنوان یکی از فراوان‌ترین زباله‌های ورودی به محیط‌زیست توسط انسان، یکی دیگر از محورهای مهم تحقیقاتی ما است.

مطالعه پیشگامانه ما نشان داد که چگونه ترکیبات سمی مختلف از جمله نیکوتین، ترکیبات فنلی، هیدروکربن های پلی آروماتیک، آروماتیک آمین ها، فلزات سنگین و .... از ته‌سیگارها به رسوبات و آب دریا نشت می‌کنند و در نهایت وارد زنجیره غذایی می‌شوند.

۴. مواد شیمیایی مختل‌کننده غدد درون‌ریز: این مواد، از جمله فتالات‌ها و بیسفنول A که در مواد پلاستیکی وجود دارند، به عنوان یکی از نگرانی‌های اصلی بهداشت جهانی دسته‌بندی می‌شوند. این ترکیبات می‌توانند سیستم هورمونی داخلی انسان به‌ویژه در خانم‌ها که سیستم هورمونی پیچیده‌تری دارند، را مختل کنند. تمرکز ما بر بررسی حضور و اثرات این مواد در محیط‌زیست و سلامت جامعه است.

ما در زندگی روزمره خود از پلاستیک زیاد استفاده می‌کنیم و مهم‌تر از همه ظروف مورد استفاده برای نوشیدنی ها و مواد غذایی است. مواد پلاستیکی غیر از اینکه خودشان مشکل‌ساز هستند، یکی سری ترکیبات همراه دارند که طبق طبقه‌بندی سازمان جهانی بهداشت، جزو مواد مختل‌کننده سیستم غدد درون‌ریز انسان محسوب می‌شوند.

دستاوردهای پژوهشی و مقالات شما تاکنون چه بوده و چه بازتابی در سطح جهانی داشته است؟

تلاش‌های ما با استقبال بسیار خوبی در سطح جهانی مواجه شده است. تاکنون موفق به تألیف بیش از ۲۵۰ مقاله علمی به زبان انگلیسی در معتبرترین ژورنال‌های بین‌المللی شده‌ام. همچنین حدود ۲۰ مقاله به زبان فارسی و ۴ فصل کتاب معتبر بین‌المللی به زبان انگلیسی نیز از بنده به چاپ رسیده است. علاوه بر این، تألیف و ترجمه چندین کتاب به زبان فارسی (۱۰ جلد) را نیز در کارنامه دارم که دو مورد آن در مرحله نهایی انتشار است.

کیفیت این تحقیقات باعث شده تا مقالات ما استنادهای بسیار بالایی دریافت کنند و در مجامع علمی جهانی دیده شوند. به‌پاس همین کیفیت، مؤسسه الکساندر فون هومبولت آلمان چندین گرنت تحقیقاتی به اینجانب اعطا کرده است که امکان انجام بخشی از مطالعات پیشرفته ما در دپارتمان شیمی تجزیه مرکز تحقیقات آب و محیط زیست دانشگاه دویسبورگ اسن آلمان فراهم شد.

به عنوان نمونه عینی تأثیرگذاری، مقاله مربوط به مطالعه ته سیگار که در یک ژورنال معتبر بین‌المللی چاپ شد، نه تنها مورد توجه رسانه‌های علمی برتر جهان قرار گرفت، بلکه بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های عمومی داخلی و حتی صدا و سیما پیدا کرد. این نشان‌دهنده اثر اجتماعی مستقیم پژوهش‌های ما است.

این مطالعات به چه میزان مورد استناد قرار گرفته و در چه مطالعات جدیدی گسترش یافته است؟

در تمامی مطالعات انجام شده نتایج به‌صورت گسترده دیده‌شده است؛ به‌ویژه در موضوع عوارض زیست‌محیطی و سلامتی ته سیگار، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر و دانشگاه دویسبورگ اسن آلمان پیشرو هستند و نشان داده شده که چه ترکیبات سمی و شیمیایی از طریق ته سیگار به محیط‌زیست وارد می‌شوند.

بنیاد الکساندر فون هومبولت چندین بار گرنت تحقیقات به بنده داده است که توانسته ام مطالعات را در دانشگاه دویسبورگ اسن در دپارتمان شیمی آنالیز و مرکز تحقیقات آب و محیط زیست انجام دهم.

اولین باری که روی میکرو پلاستیک می‌خواستم کار کنم، نامه‌ای از پارلمان اروپا برای دانشگاه‌های اروپایی نوشته شده بود که میکرو پلاستیک چالش جدید ریست محیطی و سلامتی است و روی این موضوع کار شود، من این نامه را روی تابلو دپارتمان دیدم و مصادف با اولین دوره پذیرش دانشجو کارشناسی ارشد در دانشگاه علوم پزشکی بوشهر بود و مطالعه‌ای را طراحی کردیم که میکرو پلاستیک در سواحل ما چه وضعیتی دارد.

این مطالعه اولین مطالعه ای بود که در حوزه خلیج‌فارس در بحث میکرو پلاستیک انجام شده است و اولین دانشگاهی که در بحث میکرو پلاستیک در خلیج‌فارس کار کرد دانشگاه علوم پزشکی بوشهر بود.

بعد از اینکه نمونه ها را جمع‌آوری کردیم زمانی که نمونه‌ها برای آزمایش به آزمایشگاه آورده می‌شد و جداسازی صورت گرفت متوجه شدیم در نمونه شن و ماسه ته سیگار زیاد است اینجا بود که جرقه‌ای در ذهن من شکل گرفت و مطالعه عوارض زیست‌محیطی و سلامتی ته سیگار را استارت زدیم.

با چه چالش‌هایی در مسیر تحقیقات خود روبرو بوده‌اید؟

متأسفانه گاهی با چالش‌های داخلی نیز مواجه شده‌ایم. همان مطالعه ته سیگار در ابتدا با ادعای «تکراری بودن» رد شد! این در حالی بود که مطالعه ما بر روی خود ته سیگار و نشت فلزات سنگین از آن به محیط‌زیست متمرکز بود، در حالی که مطالعات گذشته بر روی دود سیگار متمرکز بودند.

این عدم درک صحیح از نوآوری تحقیق، باعث شد تا ما به صورت خودجوش و با هزینه شخصی این پروژه را به انجام برسانیم که خوشبختانه نتیجه آن، همانطور که گفتم، درخشش بین‌المللی داشت، بعد از آن مطالعه ما در یکی ژورنال‌های علمی بریتانیا (Tobacco Control) پذیرش گرفت و مطالعه چاپ شد نتایج مطالعه نیز با توجه اثرات اجتماعی آن در روزنامه‌ای عمومی چاپ شد.

جالب بود که خبر اینکه ما نشان دادیم فلزات سنگین از این ته سیگارها وارد رسوبات، آب دریا و نهایتاً وارد زنجیره غذایی می‌شود به مدت چندین روز خبر اول Science Daily بود و مهم‌ترین خبرگزاری علمی در سطح دنیا خواهان مصاحبه در این خصوص شدند. همین‌جا یادی کنم از دکتر علیرضا رئیسی که رئیس وقت دانشگاه علوم پزشکی بوشهر بودند، بعد از اطلاع از مطالعه تمامی هزینه‌های مطالعه را پرداخت کردند و حمایت ویژه کردند.

یکی از موضوعات مورد مطالعه شما در مورد آلودگی‌های ساحلی است. سواحل جنوب کشور با ورود آلودگی‌های مختلفی روبرو بوده‌اند. مهم‌ترین آلودگی‌های موجود در سواحل جنوب کشور را نام ببرید. آیا این آلودگی‌ها از حد مجاز بیشتر است؟

واقعاً آلودگی وجود دارد، استان بوشهر دارای مرز آبی زیادی با خلیج‌فارس و حجم بالای صنایع دارد، اگر نتوانیم آلودگی‌ها را کنترل کنیم متأسفانه همه ما را متأثر می‌کند . از آلودگی ماهی‌ها، هوا، آب و غیره.

با قاطعیت می‌توان گفت که آلودگی در سواحل جنوبی کشور ما وجود دارد. با این حال، یک مشکل اصلی، نقصان اطلاعات جامع و در دسترس در مورد میزان دقیق بسیاری از آلاینده‌ها است. برای مثال یکی از مطالعات ما نشان داد که سواحل ما از نظر آلودگی به میکرو پلاستیک در زمره آلوده‌ترین سواحل جهان قرار می‌گیرد. بخشی از این آلودگی ناشی از رفتارهای نادرست زیست‌محیطی مردم است، مانند رها کردن بطری‌های پلاستیکی و ته سیگار در ساحل.

راه حل واقعی، حرکت به سمت «توسعه پایدار» به معنای واقعی کلمه است. توسعه پایدار یعنی، ما به صنعت و پیشرفت نیاز داریم، به‌ویژه با توجه به منابع غنی نفت و گاز، اما این توسعه باید به گونه‌ای باشد که پیش از ایجاد هرگونه آلودگی، تمهیدات لازم برای پیشگیری از آن اندیشیده شده باشد، به عبارت دیگر، بخشی از درآمد صنایع باید همواره به بخش پیشگیری از آلودگی و حفظ سلامت مردم و محیط‌زیست تخصیص یابد.

این تنها راهی است که می‌توانیم هم صنعت داشته باشیم و هم سلامت مردم و محیط‌زیست خود را تضمین کنیم. متأسفانه در حال حاضر شاهد ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی تصفیه نشده به دریا هستیم که برخی از نقاط شناگاه‌های ساحلی را تحت تأثیر قرار داده است.

در مورد بحران کم‌آبی نیز، بازچرخانی و استفاده مجدد از فاضلاب‌های تصفیه‌شده با رعایت کامل ملاحظات بهداشتی (و نه استفاده مستقیم در کشاورزی) می‌تواند نقش کلیدی در احیای آب‌های زیرزمینی و حل این معضل ایفا کند.

توسعه آری؛ اما توسعه پایدار. کشور برای توسعه نیاز به پیشرفت صنایع دارد، اما چه توسعه‌ای؟ توسعه‌ای پایدار.

توسعه پایداری یعنی صنعت رشد کند، اما قبل از رشد صنعت باید آلاینده‌هایی که وارد محیط‌زیست می‌شود را در نظر گرفت و از ورود این آلاینده‌ها به محیط‌زیست جلوگیری کرد.

توسعه پایدار به زبان ساده یعنی در بخش پیشگیری از درگیر شدن مردم و آماده شدن محیط‌زیست این صنایع هزینه کنند و بخشی از درآمد به پیشگیری تعلق گیرد، بهتر است توسعه در بخش صنایع و نفت با توجه به امر پیشگیری از آلودگی هوا، دریا و آلودگی‌های مختلفی که ممکن است انسان را تحت تأثیر قرار دهد صورت گیرد.

وضعیت سلامت آب‌های ساحلی در استان‌های هم‌جوار خلیج‌فارس را چگونه ارزیابی می‌کنید و این آب‌ها برای شنا و تأمین آب شرب از طریق تأسیسات آب‌شیرین‌کن چه وضعیتی دارند؟

متأسفانه خیلی از روان آب‌های شهری و فاضلاب‌ها نیز بدون هیچ کنترلی وارد خلیج‌فارس و دریا می‌شود. بوشهری‌ها در برخی نقاط ساحل بوشهر بوی فاضلاب را حس می‌کنند و خیلی از ایستگاه‌هایی که مردم شنا می‌کنند با محل ورود فاضلاب و روان آب های شهری فاصله‌ای ندارد. اگر بتوانیم فاضلاب را وارد چرخه مجدد بکنیم، خیلی از مشکلات حل می‌شود.

باید فرهنگ مصرف آب را تغییر دهیم و فرهنگ مصرف آب را از دوران کودکی و مدارس ترویج کنیم اما چرخه مجدد این نیست که فاضلاب را ببریم و بطور مستقیم در حوزه کشاورزی استفاده کنیم چون سلامتی مردم را به خطر می‌اندازد، می‌توان فاضلاب تصفیه شده را برای شارژ کردن آب‌های زیرزمینی استفاده کرد به‌طور مثال در استان بوشهر فاضلاب در همه استان بوشهر تولید می‌شود، ما بیاییم فاضلاب‌ها را جمع‌آوری کنیم، تصفیه کنیم و لوله‌گذاری کنیم و به نقاطی از استان که قطب کشاورزی است انتقال دهیم و این‌ها خود به‌تدریج از لایه‌های زیرزمینی که عبور می‌کنند یک تصفیه دیگر نیز می‌شوند و سطح آب‌های زیرزمینی بالا می‌آید.

سیستم‌های استفاده در کشور باید نوین شود، از فاضلاب تصفیه شده برای شارژ کردن آب‌های زیرزمینی استفاده کنیم و متمرکز شویم و از کشت محصولاتی که آب زیادی می‌خواهند خودداری کنیم و به سمت کشاورزی علمی با آنالیز دقیق اقتصادی حرکت کنیم.

باید فرهنگ مصرف آب را تغییر دهیم و فرهنگ مصرف آب را از دوران کودکی و در مدارس ترویج کنیم. استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها در بلندمدت اکوسیستم دریایی را دچار اشکال می کند.

برای حل بحران آب در شرایط فعلی، آب‌شیرین‌کن‌ها راه‌حل کوتاه‌مدت هستند اما راه حل درازمدت آموزش و پژوهش، استفاده مجدد از پساب تصفیه شده و نگهداری آب باران در فصل‌های پر آب، فرهنگ سازی در مصرف آب خانگی و صنعتی، استفاده از پساب های تصفیه شده و باران برای شارز مجدد آب های زیرزمینی، اصلاح ساختارهای اقتصادی و قانون مصرف آب، توسعه منابع آب غیر متعارف به ویژه در بخش کشاورزی و صنعت (آب های بازیافتی و پساب تصفیه شده)، استفاده از فناوری های نوین برای بهینه سازی مصرف و ....

برای کاهش آلاینده‌های موجود در دریا و ساحل باید چه کاری انجام شود؟

آلودگی‌های ساحل یا ناشی از آلودگی صنعتی و تجاری است و یا ناشی از آلودگی که توسط اشخاصی که از سواحل بازدید می کنند، ایجاد می شود. باید برای مردم فرهنگ‌سازی کنیم.

در مرکز تحقیقات بهداشت محیط سیستمی و انرژی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر به نقش‌های اجتماعی مرکز نیز توجه ویژه داریم، به‌طور مثال برنامه پاک‌سازی ساحل باهدف فرهنگ‌سازی در جامعه را در دستور کار داریم.

باید به صنایع نیز دستورالعمل‌های بهداشتی و محیط‌زیستی بدهیم.

متأسفانه در بحث صنایع مشکلات زیاد است و دانشگاه علوم پزشکی نیز ناظر ورود آلاینده‌ها از طریق صنایع به محیط‌زیست نیست.

باید در کشور به محیط‌زیست بیشتر پرداخته شود و اگر از من بپرسند برای حفظ محیط‌زیست کجاها را تقویت می‌کنید من می‌گویم آموزش‌وپرورش به‌ویژه مقاطع ابتدایی برای حفظ محیط‌زیست باید در آموزش و پژوهش سرمایه‌گذاری کنیم.