خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - محدثه نجف زاده: سال‌هاست که پژوهشگران، محققان و دانشجویان به‌ویژه در حوزه علوم دینی، کوچه‌ها و گذرهای اطراف حرم کریمه اهل‌بیت حضرت فاطمه معصومه (س) را مأمنی برای یافتن منابع علمی و پژوهشی خود می‌دانند.

در سال‌های اخیر نیز این جست‌وجوها به مراکز تخصصی نشر همچون پاساژ ناشران و پاساژ قدس منتقل شده است اما با وجود گسترش فناوری‌های نوین همچون هوش مصنوعی و پایگاه‌های اطلاعاتی در فضای مجازی، همچنان کتاب و منابع مکتوب نخستین و معتبرترین مرجع جویندگان علم در این استان به شمار می‌آید.

بر پایه آمارهای رسمی، سالانه بیش از ۱۱ هزار عنوان کتاب در قم مجوز چاپ دریافت می‌کند؛ آماری که این استان را پس از تهران در جایگاه دوم نشر کشور قرار داده است و به طور میانگین، ماهانه حدود ۹۰۰ عنوان کتاب برای نخستین بار در قم مجوز انتشار می‌گیرند.

تا پایان سال ۱۴۰۳ بیش از هزار و ۵۰۰ ناشر در این استان فعال بوده و شمار چاپخانه‌ها به جز مراکز چاپ دیجیتال به ۲۹۱ واحد رسیده است.

قم تنها استانی است که از شهرک تخصصی چاپ برخوردار است و بیش از ۳۰ درصد کاغذ کشور در این استان توزیع می‌شود؛ موضوعی که اهمیت و جایگاه راهبردی قم در صنعت چاپ و نشر را بیش از پیش نمایان می‌سازد.

مدیرعامل شرکت شهرک‌های صنعتی قم با اشاره به این ظرفیت‌ها اظهار کرد: استان قم با بیش از یک‌هزار و ۳۰۰ ناشر، حدود ۵۰۰ واحد فعال و اشتغال‌زایی برای بیش از سه هزار نفر، امروز به یکی از قطب‌های مهم صنعت چاپ و بسته‌بندی کشور تبدیل شده است.

به گفته وحید آشتیانی، از سال ۱۳۹۵ تاکنون واحدهای چاپ و بسته‌بندی در قم رشدی ۴۰ درصدی را تجربه کرده‌اند که این امر نشانگر ارزش افزوده بالای این صنعت، به‌ویژه در بخش بسته‌بندی است و افزون بر این، خوشه چاپ و بسته‌بندی قم به دلیل تعامل سازنده میان فعالان، اجرای موفق مدل توسعه خوشه‌ای و ایجاد شهرک تخصصی، به‌تازگی عنوان «خوشه صنعتی برتر کشور» را به خود اختصاص داده است.

چالش‌ها و ضرورت‌های پیش‌روی صنعت چاپ قم

با وجود این دستاوردهای چشمگیر، صنعت چاپ و نشر قم همچون سایر صنایع تولیدی با مشکلات و موانعی جدی روبه‌روست که رفع آنها می‌تواند جایگاه این استان را بیش از پیش ارتقا دهد.

رئیس اتحادیه چاپخانه‌داران قم در گفتگو با مهر در تشریح این چالش‌ها اظهار کرد: وارداتی بودن مواد اولیه و تجهیزات چاپ و وابستگی مستقیم آن به نرخ ارز، مشکلات جدی در برنامه‌ریزی و تعیین قیمت تمام‌شده ایجاد کرده است و از سوی دیگر، به‌روزرسانی دستگاه‌ها و تجهیزات چاپی از ضروریات ارتقای کیفیت است، اما در استان توجه کافی به این امر نشده و این در حالی است که صنعت چاپ، صنعتی مادر به شمار می‌رود و کیفیت پایین محصولات می‌تواند سبب گرایش مشتریان به نمونه‌های وارداتی شود.

سید علی موسوی نژاد افزود: یکی از بزرگ‌ترین مشکلات فعالان این حوزه، موضوع مکان است و بخش عمده‌ای از چاپخانه‌های قم در واحدهای اجاره‌ای فعالیت می‌کنند و به دلیل وزن بالای دستگاه‌ها، جابه‌جایی آنها دشوار و پرهزینه است و از این‌رو، تأمین زمین در شهرک‌های صنعتی برای استقرار چاپخانه‌ها ضرورتی انکارناپذیر است.

موسوی‌نژاد همچنین تأمین نیروی انسانی متخصص را چالش دیگری دانست و بیان کرد: در سال‌های اخیر با همکاری آموزش و پرورش و ایجاد رشته‌های مرتبط در هنرستان‌ها تلاش کرده‌ایم نیروهای متخصص را تربیت و وارد بازار کار کنیم، اما این مسیر همچنان نیازمند حمایت و برنامه‌ریزی دقیق‌تر است.

تسهیلات، شهرک شهاب و چالش‌های پنهان صنعت چاپ قم

در کنار چالش‌های اصلی صنعت چاپ قم، مسئله تسهیلات بانکی و حمایت‌های مالی نیز به یکی از دغدغه‌های جدی فعالان این حوزه تبدیل شده است که به گفته رئیس اتحادیه چاپخانه‌داران قم، تاکنون توجه کافی به این موضوع صورت نگرفته و بخش اندکی از منابع مالی استان به این صنعت اختصاص یافته است.

وی با اشاره به بودجه ۷۰ میلیارد تومانی اختصاص‌یافته برای صنعت چاپ اظهار کرد: از این رقم تنها ۴ میلیارد تومان به چاپ و نشر اختصاص یافت و مابقی در اختیار دستگاه‌های دیگر قرار گرفت و این در حالی است که اگر بخشی از منابع به‌طور واقعی به صنعت چاپ تزریق شود، امکان نوسازی تجهیزات و ارتقای کیفیت تولید فراهم خواهد شد.

این فعال حوزه چاپ تأکید کرد: قم در بخش چاپ صنعتی و بسته‌بندی ظرفیت‌های بالایی دارد و هم‌اکنون نیز برخی فعالیت‌های صادراتی در استان انجام می‌شود و اتحادیه چاپخانه‌داران در حال حاضر ۵۰۰ عضو دارد و اگر حمایت‌ها افزایش یابد، می‌توان زمینه شکوفایی بیشتر این صنعت را فراهم کرد.

یکی دیگر از دغدغه‌های بزرگ صنعت چاپ قم، موضوع شهرک صنعتی شهاب است، شهرکی که حدود ۱۲ سال پیش با هدف استقرار واحدهای چاپی آماده‌سازی شد و در همان زمان، امکاناتی برای آن تعریف گردید و بخشی از زمین‌ها به اعضای اتحادیه واگذار شد.

با این حال در ادامه، روند تخصیص تغییر یافت و بخش دیگری از زمین‌ها به صنوفی همچون بنکداران واگذار شد صرفاً به این دلیل که توانایی پرداخت مبالغ بالاتری داشتند.

رئیس اتحادیه چاپخانه‌داران قم در این خصوص یادآور شد: انتظار این است که زمینی که از منابع طبیعی گرفته می‌شود، با کمترین قیمت در اختیار تولیدکنندگان قرار گیرد. اما متأسفانه در طول این سال‌ها قیمت زمین در شهرک شهاب از متری ۳۰ هزار تومان به بیش از ۶ میلیون تومان افزایش یافته و عملاً به یک بنگاه ملکی تبدیل شده است.

عدم تناسب میان حمایت‌های مالی و فشارهای مالیاتی

مسئله دیگری که گلایه فعالان این صنعت را برانگیخته، عدم تناسب میان حمایت‌های مالی و فشارهای مالیاتی است که به گفته موسوی‌نژاد، تسهیلاتی که به صنعت چاپ اختصاص می‌یابد بسیار ناچیز است، اما اخذ مالیات با نهایت دقت و سخت‌گیری انجام می‌شود و این روند نه تنها انگیزه فعالان را کاهش می‌دهد، بلکه آینده سرمایه‌گذاری در این صنعت را نیز مبهم می‌سازد.

وی افزود: متأسفانه نگاه غالب در استان، صنعت چاپ را به‌عنوان یک صنعت مادر تلقی نمی‌کند، در حالی که رونق این صنعت می‌تواند موتور محرک بسیاری از صنایع دیگر باشد.

آنچه از مجموع این اظهارات برمی‌آید، این است که صنعت چاپ قم اگرچه با تلاش خستگی‌ناپذیر فعالان خود توانسته رتبه دوم کشور را به دست آورد، اما حفظ این جایگاه و ارتقای آن نیازمند تغییر نگاه و سیاست‌گذاری جدی‌تر است.

تخصیص واقعی تسهیلات، مدیریت شفاف شهرک‌های صنعتی، ایجاد شرایط عادلانه برای تولیدکنندگان و پرهیز از نگاه صرفاً اقتصادی به زمین‌های صنعتی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند مسیر آینده را روشن‌تر کند که در غیر این صورت، این نگرانی وجود دارد که انگیزه سرمایه‌گذاران کاهش یافته و حتی برخی فعالان از حضور در این عرصه منصرف شوند، موضوعی که نه‌تنها برای قم بلکه برای صنعت چاپ کشور نیز زیان‌بار خواهد بود.

ضرورت حفظ و ارتقای جایگاه قم در صنعت چاپ و نشر

قم امروز در جایگاهی ایستاده است که کمتر استانی در کشور تجربه کرده است؛ دومین قطب نشر ایران با بیش از هزار و پانصد ناشر، صدها چاپخانه و سهمی چشمگیر در توزیع کاغذ کشور و این استان نه‌تنها خاستگاه نشر دینی و علمی کشور است، بلکه در سال‌های اخیر وارد عرصه چاپ صنعتی و بسته‌بندی نیز شده و حتی گام‌هایی در حوزه صادرات برداشته است.

با این حال، واقعیت‌های میدانی حکایت از تناقضی تلخ دارد، صنعتی که به‌عنوان مادر صنایع شناخته می‌شود، در قم از حمایت کافی بی‌بهره است و مشکلات زیرساختی و مکان استقرار چاپخانه‌ها، فرسودگی تجهیزات، وابستگی به مواد اولیه وارداتی و نوسانات ارزی، کمبود نیروی انسانی آموزش‌دیده، عدم تخصیص مناسب تسهیلات و در نهایت بحران مدیریت شهرک شهاب، چالش‌هایی هستند که آینده این صنعت را تهدید می‌کنند.

آنچه بیش از همه نگران‌کننده است، عدم تناسب میان فشارهای مالیاتی و میزان حمایت‌های مالی است و فعالان صنعت چاپ قم با وجود پرداخت مالیات‌های سنگین، از تسهیلات ناچیز بهره‌مند می‌شوند.

با وجود تمام این چالش‌ها، ظرفیت‌های قم در حوزه نشر همچنان بی‌بدیل است و اگر سیاست‌گذاری‌ها اصلاح شود، اگر تسهیلات و منابع مالی به‌درستی تخصیص یابد، اگر نوسازی تجهیزات و تربیت نیروی انسانی در اولویت قرار گیرد، صنعت چاپ قم نه‌تنها جایگاه خود را در کشور تثبیت می‌کند، بلکه می‌تواند به یکی از قطب‌های صادراتی منطقه بدل شود.

حفظ و ارتقای جایگاه قم در صنعت چاپ و نشر، آزمونی جدی برای تدبیر مسئولان استانی و ملی است و بی‌توجهی به این ظرفیت، به معنای از دست دادن فرصت‌های فرهنگی، اقتصادی و حتی اجتماعی است و در مقابل، حمایت هدفمند و نگاه آینده‌نگر می‌تواند قم را به الگویی ملی در پیوند میان میراث فرهنگی و اقتصاد صنعتی تبدیل سازد، الگویی که هم حافظ هویت علمی-دینی شهر باشد و هم پیشران توسعه صنعتی کشور.