خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: اصفهان با داشتن یکی از غنی‌ترین گنجینه‌های معماری تاریخی در جهان، سال‌هاست به عنوان پایتخت فرهنگی ایران شناخته می‌شود. کوچه‌ها و محله‌های این شهر هنوز در دل خود خانه‌هایی را جای داده‌اند که نه تنها یادگار زندگی خاندان‌های بزرگ و اعیان گذشته‌اند بلکه بخشی جدانشدنی از هویت معماری، شهرسازی و فرهنگ اجتماعی این دیار به شمار می‌آیند. با این حال، خانه‌های تاریخی اصفهان سال‌هاست در دو جبهه آسیب می‌بینند؛ نخست از ناحیه رهاشدگی و بی‌توجهی به مرمت، و دوم از ناحیه مرمت‌های غیرعلمی و پرخطا که در بسیاری از مواقع ارزش‌های اصلی بنا را از میان می‌برد.

کارشناسان حوزه مرمت بارها هشدار داده‌اند که مرمت نادرست، تهدید خاموش خانه‌های تاریخی است. تهدیدی که برخلاف فرسایش طبیعی یا آسیب ناشی از گذر زمان، قابل کنترل و پیشگیری است. به بیان دیگر، هر جا که مرمت بدون دانش و معیارهای علمی انجام شده، هویت تاریخی بنا به‌طور جبران‌ناپذیری مخدوش شده است.

مرمت‌های پرخطا زیر سایه کمبود نظارت

برای بررسی ابعاد این مسئله به سراغ فریبا خطیبی، مدرس رشته مرمت و معماری دانشگاه رفتیم. وی معتقد است آنچه امروز خانه‌های تاریخی را به شدت تهدید می‌کند، نه فقط بی‌توجهی بلکه اقدام‌های ظاهراً حمایتی به نام مرمت است.

خطیبی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر توضیح داد: بسیاری از مرمت‌هایی که در دهه اخیر در خانه‌های تاریخی اصفهان صورت گرفته، بیشتر به کارسازی و تعمیر شباهت دارد تا یک فرایند علمی و هدفمند.

این مدرس دانشگاه تأکید کرد: در بسیاری از موارد، مرمت‌گران به جای استفاده از مصالح همخوان با بنا، از مصالح صنعتی مدرن مانند سیمان و گچ آماده استفاده کرده‌اند. این امر باعث شده تا بخش‌های مرمت‌شده به مرور ترک بردارد و به سازه اصلی نیز آسیب جدی وارد کند.

وی افزود: یکی دیگر از خطاهای رایج در مرمت خانه‌های تاریخی، حذف تزئینات اصیل به بهانه بازسازی است. در برخی خانه‌های قاجاری اصفهان، مرمت‌گران برای آنکه سرعت کار را بالا ببرند، گچبری‌ها و نقاشی‌های دیواری را تراشیده و با یک لایه گچ جدید پوشانده‌اند. این اقدام در ظاهر بنا را تمیز و نو نشان می‌دهد اما در واقع بخش بزرگی از اصالت تاریخی را از بین برده است.

خطیبی تأکید کرد: نظارت دستگاه‌های متولی بر پروژه‌های مرمتی به اندازه کافی جدی نیست. به گفته وی بسیاری از پروژه‌ها بدون حضور کارشناس خبره اجرا می‌شوند و گزارش نهایی تنها شامل چند عکس و توضیح کلی است. این در حالی است که در دنیا هر مرمت باید با گزارش‌های دقیق آزمایشگاهی، مطالعات تاریخی و اسناد فنی همراه باشد.

این مدرس دانشگاه هشدار داد: اگر این روند ادامه یابد، در ده سال آینده بسیاری از خانه‌های تاریخی اصفهان، حتی اگر ظاهراً سالم به نظر برسند، در حقیقت دیگر سندی از گذشته اصیل این شهر نخواهند بود.

نمونه‌های عینی از خانه‌هایی که قربانی شدند

برای پیگیری دقیق‌تر، به سراغ عبدالله جبل عاملی، معمار باسابقه و عضو انجمن مفاخر معماری اصفهان رفتیم. وی با سابقه بیش از بیست سال کار میدانی در مرمت خانه‌های تاریخی، معتقد است که می‌توان فهرستی بلندبالا از خانه‌هایی تهیه کرد که به دلیل مرمت‌های غلط، اصالت خود را از دست داده‌اند.

وی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر توضیح داد: در بسیاری از خانه‌ها، تزئینات چوبی سقف‌ها با رنگ صنعتی پوشانده شده و در نتیجه نقوش اصیل چوبی دیگر قابل مشاهده نیست. همچنین برای بازسازی دیوارها از آجرهای مدرن استفاده شده که هم از نظر ابعاد و هم از نظر رنگ با بافت اصلی تفاوت آشکار دارد.

این معمار در ادامه بیان کرد: در مواردی، حوض‌های سنگی میانه حیاط به طور کامل تخریب شده‌اند تا فضای بیشتری برای کاربری جدید ایجاد شود. وی این اقدام را مصداق بارز بی‌احترامی به هویت تاریخی بنا دانست، چراکه حوض و آب‌نماها در خانه‌های سنتی اصفهان نه فقط عنصر تزئینی بلکه بخشی از نظام اقلیمی و سازگاری با شرایط آب‌وهوایی بوده‌اند.

وی خاطرنشان کرد: در بسیاری از خانه‌ها برای استحکام‌بخشی به دیوارها از بتن مسلح استفاده شده است. این ماده به دلیل تفاوت در ضریب انبساط و انقباض با مصالح سنتی، پس از مدتی باعث ترک‌خوردگی در جداره‌ها می‌شود و در نهایت کل بنا را با خطر مواجه می‌کند.

جبل عاملی در پایان گفت: یکی از مشکلات اصلی، نبود آگاهی عمومی درباره اهمیت جزئیات معماری است. بسیاری از مردم تصور می‌کنند اگر دیوارها رنگ تازه داشته باشند، بنا مرمت شده است. در حالی که مرمت واقعی یعنی حفظ تمام اجزای اصیل حتی اگر فرسوده باشند.

اقتصاد پنهان در پشت مرمت‌های عجولانه

یکی از ابعاد کمتر پرداخته‌شده در موضوع مرمت‌های غلط، مسئله اقتصاد و منافع کوتاه‌مدت است. حمیدرضا ناصری، پژوهشگر اقتصاد میراث فرهنگی، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر تأکید کرد: برخی پروژه‌های مرمتی در حقیقت نه با هدف حفاظت از بنا بلکه برای آماده‌سازی سریع آن جهت تغییر کاربری اجرا می‌شوند.

وی توضیح داد: سرمایه‌گذاران علاقه‌مندند در کوتاه‌ترین زمان ممکن خانه‌ای تاریخی را به بهره‌برداری برسانند. از این رو از مصالح آماده و شیوه‌های سریع استفاده می‌کنند. نتیجه چنین اقدام‌هایی در کوتاه‌مدت شاید به سود اقتصادی بینجامد اما در بلندمدت بنایی بر جای می‌گذارد که تنها پوسته‌ای نو دارد و هیچ هویت اصیلی در خود جای نداده است.

ناصری افزود: قوانین حمایتی موجود نیز بیشتر بر تشویق سرمایه‌گذاری تمرکز دارد تا بر کنترل کیفیت مرمت. به گفته وی، وقتی مالکان خانه‌های تاریخی بدانند که صرفاً با نوسازی ظاهری می‌توانند تسهیلات و مجوزهای بهره‌برداری دریافت کنند، انگیزه‌ای برای اجرای مرمت اصولی و پرهزینه باقی نمی‌ماند.

وی تأکید کرد: لازم است نظام تشویق و نظارت در کشور تغییر کند. همان‌طور که در بسیاری از کشورها سرمایه‌گذاران تنها زمانی از معافیت‌های مالیاتی یا حمایت‌های دولتی برخوردار می‌شوند که مرمت آنان تحت نظارت کارشناسان و بر اساس اصول بین‌المللی انجام شده باشد.

این پژوهشگر اقتصاد میراث فرهنگی در بخش دیگری از سخنان خود به خطر تبدیل خانه‌های تاریخی به صنایع یک‌بار مصرف اشاره کرد. به گفته وی، اگر خانه‌ها صرفاً برای کاربری کوتاه‌مدت و سود اقتصادی فوری مرمت شوند، پس از چند سال به دلیل فرسودگی دوباره رها خواهند شد و این بار دیگر امکان احیا وجود نخواهد داشت.

راهکارهای علمی برای جلوگیری از مرمت‌های غلط

برای یافتن راهکارها با شهریار ناسخیان، عضو هیئت علمی گروه مرمت دانشگاه هنر، گفت‌وگو کردیم. وی معتقد است که نخستین قدم برای پیشگیری از مرمت‌های غلط، آموزش عمومی و تخصصی است.

ناسخیان توضیح داد: بسیاری از کارفرمایان و حتی برخی پیمانکاران، هنوز تفاوت میان بازسازی و مرمت را نمی‌دانند. بازسازی یعنی ساختن دوباره بخشی از بنا با مصالح جدید، در حالی که مرمت به معنای حفظ حداکثری اجزای موجود و جلوگیری از فرسایش بیشتر است. این تفاوت اگر در ذهن همه بازیگران روشن شود، بسیاری از خطاهای کنونی رخ نخواهد داد.

وی افزود: ایجاد یک نظام شفاف برای ارزیابی مرمت‌ها ضروری است. در حال حاضر گزارش‌های مرمتی بسیار کلی هستند و شامل مستندات دقیق نمی‌شوند. در حالی که باید قبل از آغاز هر پروژه، مطالعات آزمایشگاهی مصالح، بررسی سازه‌ای و مطالعات تاریخی انجام گیرد و پس از پایان پروژه نیز گزارش تفصیلی در دسترس عموم قرار گیرد.

این مدرس دانشگاه تأکید کرد: تجربه کشورهای موفق نشان می‌دهد بهترین شیوه مرمت، مرمت حداقلی است. یعنی تنها تا جایی که بنا برای بقا نیاز دارد دخالت شود و هیچ اقدامی که هویت تاریخی را تغییر دهد صورت نگیرد. این اصل اگر در ایران هم جدی گرفته شود، بسیاری از خانه‌ها بدون آسیب جدی قابل حفظ خواهند بود.

وی در پایان خاطرنشان کرد: جامعه علمی و رسانه‌ها نیز نقش مهمی در فرهنگ‌سازی دارند. هرگاه مردم بدانند که زیبایی یک بنا در همان فرسودگی اصیل آن است، دیگر از مرمت‌گران نخواهند خواست همه چیز را نو و براق تحویل دهند.

نقش مردم در پاسداری از هویت خانه‌ها

فرزاد نوابخش، جامعه‌شناس شهری، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر بُعد اجتماعی این موضوع را بررسی کرد. وی معتقد است که خانه‌های تاریخی تنها سازه‌های معماری نیستند بلکه حافظه جمعی یک شهر را در خود دارند. به همین دلیل هر مرمت غلط در حقیقت به معنای خدشه وارد کردن به حافظه تاریخی مردم است.

وی توضیح داد: در بسیاری از کشورها مرمت خانه‌های تاریخی با مشارکت مستقیم مردم محله انجام می‌شود. این مشارکت نه فقط در تأمین مالی بلکه در نظارت و تصمیم‌گیری نیز صورت می‌گیرد. نتیجه آن است که جامعه محلی خود را مالک معنوی بنا می‌داند و اجازه نمی‌دهد هر اقدامی بدون توجه به هویت اصلی انجام شود.

نوابخش افزود: در اصفهان نیز اگر فرهنگ مشارکت اجتماعی تقویت شود، بسیاری از خطاها کاهش خواهد یافت. وقتی مردم بدانند که مرمت‌های غلط آینده شهرشان را تهدید می‌کند، از مسئولان مطالبه‌گری خواهند کرد.

وی تأکید کرد: رسانه‌ها می‌توانند این آگاهی را گسترش دهند. انتشار گزارش‌های تخصصی و مستند می‌تواند افکار عمومی را نسبت به خطرات مرمت‌های غلط حساس کند و فشار اجتماعی بر نهادهای مسئول افزایش یابد.

حال چه باید کرد؟

خانه‌های تاریخی اصفهان امروز بیش از هر زمان دیگری در معرض خطر هستند. نه فقط به دلیل گذر زمان یا بی توجهی، بلکه به دلیل اقدام‌هایی که به ظاهر با نیت حفاظت انجام می‌شوند اما در عمل اصالت بناها را از بین می‌برند. مرمت‌های غلط، تهدید خاموشی است که اگر جدی گرفته نشود، در آینده‌ای نزدیک شاهد بناهایی خواهیم بود که هرچند ظاهری نو دارند اما دیگر حامل هویت تاریخی نیستند.

کارشناسان بر ضرورت اصلاح نظام نظارت، تغییر قوانین حمایتی، آموزش عمومی و مشارکت اجتماعی تأکید دارند. اگر این پیشنهادها به اجرا درآید، هنوز می‌توان امید داشت که خانه‌های تاریخی اصفهان، همچنان سند زنده‌ای از تاریخ و فرهنگ این سرزمین باقی بمانند.