به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، پس از شهادت امام علی (ع) در سال 40 هجری، بار سنگین امامت به دوش امام حسن (ع) گذاشته شد؛ اما چرا خلافت از خاندان اهل بیت به دست معاویه افتاد؟ در میان بحران‌های سیاسی، فشارهای اجتماعی و بازی‌های پیچیده قدرت، امام حسن (ع) چگونه با چالش‌های فراوان مواجه شد و چه مصلحتی باعث شد تا راه صلح را برگزیند؟ این روایت تاریخی، چرایی و چگونگی انتقال قدرت، تأثیر سیاست‌ورزی معاویه و حکمت عمیق امام حسن (ع) در تصمیم به صلح را به تصویر می‌کشد که خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با دکتر محمود شاه حسینی آن را تحلیل کرده است.

بعد از شهادت امام علی (ع) که امامت به امام حسن (ع) رسید، چه اتفاقاتی رخ داد که خلافت از خاندان اهل بیت گرفته شد؟

پس از شهادت امام علی (ع) در سال 40 هجری، امامت به فرزند بزرگوار ایشان، امام حسن (ع)، منتقل شد. امام حسن (ع) در شرایطی بسیار دشوار زمام امور را در دست گرفتند. دوران پس از امام علی (ع) با چالش‌های فراوانی همراه بود؛ از جمله ضعف سیاسی، بحران‌های داخلی و تهدیدات گسترده از سوی معاویه که در شام نفوذ قوی داشت.

معاویه که حاکم شام بود، به دنبال تثبیت قدرت خود بود و با استفاده از قدرت نظامی و سیاسی، خلافت را از دست اهل بیت خارج کرد. علاوه بر آن، فشارهای اجتماعی و سیاسی در کوفه که مرکز خلافت علی (ع) و امام حسن (ع) بود، باعث تضعیف موقعیت اهل بیت شد. در نهایت پس از جنگ‌های مختصر و درگیری‌های سیاسی، خلافت به تدریج به دست معاویه افتاد.

در آن دوران، امام حسن (ع) در کجا زندگی می‌کردند و شرایط زندگی آن حضرت چگونه بود؟

امام حسن (ع) عمدتاً در کوفه زندگی می‌کردند، چراکه کوفه مرکز خلافت امام علی (ع) بود و جمعیت شیعی آن بیشتر در این منطقه متمرکز بود. کوفه در آن زمان جایگاه مهمی داشت و مردم آن به طور خاص نسبت به اهل بیت گرایش داشتند.

اما زندگی امام حسن (ع) به دلیل فشارهای سیاسی و بحران‌های داخلی بسیار پرتنش بود. امام علاوه بر رهبری معنوی، مجبور بودند به امور سیاسی نیز رسیدگی کنند که در شرایطی که بسیاری از فرماندهان و افراد کلیدی تحت تأثیر معاویه قرار گرفته بودند، کار بسیار سخت می‌شد.

کوفه در آن شرایط چه اوضاعی داشت و رابطه آن با شام چگونه بود؟

همان طور که اشاره کردم، کوفه شهری پرتنش و پر از تضادهای سیاسی بود. مردم کوفه گرایش به اهل بیت داشتند اما در عین حال به دلیل فقر، ناامنی و فشارهای اقتصادی، نارضایتی‌ها افزایش یافته بود.

از سوی دیگر شام تحت حاکمیت معاویه، که سیاستمداری زیرک و مسلط بود، متحدتر و سازمان‌یافته‌تر بود. رابطه کوفه و شام، رابطه‌ای پرتنش و متنازع بود. معاویه به دنبال کاهش نفوذ اهل بیت در کوفه بود و با استفاده از ابزارهای مختلف مانند پول، تبلیغات و تهدید، توانست بر بخشی از مردم کوفه تأثیر بگذارد و آن‌ها را به سوی خود جذب کند.

معاویه چگونه توانست افکار عمومی را به سمت خود ترغیب کند و سیاستمداری او چه اثری در انحراف افکار عمومی داشت؟

معاویه سیاستمداری دقیق، زیرک و مکار بود. او با بهره‌گیری از امکانات مالی وسیع، نفوذ در ادارات، تبلیغات گسترده و استفاده از شبکه‌ای گسترده از جاسوسان و مزدوران، توانست افکار عمومی را به نفع خود تغییر دهد. همچنین او با بزرگنمایی ضعف‌ها و ناتوانی‌های امام حسن (ع) و امام علی (ع) و تبلیغ خود به عنوان حافظ نظم و امنیت، توانست بخشی از مردم را فریب دهد. سیاست‌های معاویه منجر به ایجاد شکاف عمیق در میان مسلمانان و دوری بخشی از مردم از اهل بیت شد.

این اتفاق موضوع مهمی بود. به عبارت دیگر  یکی از دلایل اصلی خالی شدن اطراف امام حسن (ع)، فشارها و تبلیغات معاویه بود. بسیاری از فرماندهان و رهبران قبایل که زمانی از امام علی (ع) حمایت می‌کردند، به دلیل ترس، انگیزه‌های مادی یا تهدیدهای سیاسی به سمت معاویه گرایش پیدا کردند.

در عین حال نارضایتی‌های اجتماعی و اقتصادی باعث شده بود که مردم به دنبال تغییر باشند و شعارهای معاویه که ثروت‌اندوزی تأکید داشت، برایشان جذاب‌تر جلوه کند. در نتیجه امام حسن (ع) در شرایطی قرار گرفت که حمایت‌های پیشین تا حد زیادی کاهش پیدا کرد.

زمینه‌های ایجاد صلح بین امام حسن (ع) و معاویه چه بود؟

بله، بین امام حسن (ع) و معاویه درگیری‌های نظامی رخ داد، اما این جنگ‌ها بیشتر محدود و موقت بود و عمدتاً در قالب نبردهای پراکنده و جنگ‌های نیابتی شکل گرفت.

اما زمینه‌های صلح به چند عامل برمی‌گردد: اول، کاهش حمایت‌های نظامی و سیاسی از سوی اطرافیان امام حسن (ع)، دوم، تمایل معاویه به تثبیت قدرت، و سوم، مصلحت‌اندیشی و جلوگیری از تفرقه بیشتر در میان مسلمانان از سوی امام حسن (ع). بنابراین هر دو طرف با درک شرایط، تصمیم به صلح گرفتند.

امام حسن (ع) هم با درک شرایط سیاسی و نظامی به این نتیجه رسید که ادامه جنگ به نفع اسلام و جامعه مسلمانان نیست. ضعف حمایت‌های داخلی، خیانت‌ها و فشارهای سیاسی باعث شد امام مجبور شود به جای جنگ، به صلح تن دهد تا از خونریزی بیشتر جلوگیری شود و زمینه‌ای برای حفظ جان مردم و تقویت دین فراهم شود. امام حسن (ع) همواره مصلحت امت را بر هر چیز ترجیح می‌داد و این صلح نیز در همین راستا بود.

کلام امام حسن (ع) درباره صلح چگونه است و چه پیام‌هایی در آن وجود دارد؟

امام حسن (ع) در نامه‌ای به مردم پس از امضای صلح، هدف خود را از این اقدام به وضوح بیان کرده‌اند. در این نامه که از مهم‌ترین اسناد تاریخی مربوط به صلح است، امام فرمودند: «من به خاطر حفظ جان مسلمانان و جلوگیری از تفرقه و خونریزی، این صلح را پذیرفتم؛ زیرا اگر من ادامه جنگ را انتخاب می‌کردم، ممکن بود امت اسلامی نابود شود... من صلح را انتخاب کردم، اما نه به معنای تسلیم شدن، بلکه به عنوان یک راهبرد برای حفظ دین و جان مسلمین.»

این کلام نشان‌دهنده عمق حکمت و بصیرت امام است که اولویت را به حفظ جان و وحدت مسلمانان داده است. همچنین تأکید بر اینکه صلح را به عنوان تسلیم نمی‌دانند، اهمیت راهبرد سیاسی در برابر شرایط سخت را نشان می‌دهد.

موضوع صلح امام حسن (ع) با معاویه، در برخی مواقع دستاویز رویکردهای خاص برخی افراد و حتی مسئولان در امور سیاسی و بین‌المللی می‌شود. پرسش این است که آیا می‌توان همه رفتارهای صلح‌طلبانه را به صلح امام حسن (ع) تعمیم داد؟

نه، این تعمیم ساده‌انگارانه است. صلح امام حسن (ع) در شرایط خاصی و با توجه به مصالح بلندمدت اسلام و جامعه صورت گرفت. هر حرکت صلح‌طلبانه باید در بستر شرایط آن زمان و مکان تحلیل شود.

تقلید کورکورانه از هر تصمیم تاریخی بدون درک شرایط و مبانی آن می‌تواند به شکست منجر شود. همچنین گاهی حرکت‌های صلح‌طلبانه ممکن است انگیزه‌ها و اهداف متفاوتی داشته باشند و صرفاً به نام صلح انجام شوند بدون اینکه مصالح اسلام را در نظر گرفته باشند. باید با دقت و هوشمندی، هر اقدام صلح‌طلبانه را ارزیابی کرد و آن را در چارچوب کلی دین و مصلحت جامعه اسلامی قرار داد.

انتهای پیام/