وقتی صحبت از سقوط یا حادثه هوایی می‌شود، یکی از نخستین عباراتی که به گوشمان می‌خورد جعبه سیاه هواپیما است. این وسیله کوچک و مقاوم، نقش حیاتی در کشف علت سانحه‌های هوایی دارد و بدون آن، بسیاری از رازهای پروازهای نافرجام برای همیشه در هاله‌ای از ابهام باقی می‌ماند. اما آیا واقعاً جعبه سیاه به رنگ سیاه است؟ در این مقاله تلاش می‌کنیم ضمن معرفی کامل جعبه سیاه، کارکردها، تاریخچه و رنگ واقعی آن را بررسی کنیم.

جعبه سیاه چیست؟

جعبه سیاه هواپیما یا پروازنگار (Flight Recorder) وسیله‌ای الکترونیکی است که در هواپیماها، بالگردها، کشتی‌ها و حتی فضاپیماهای سرنشین‌دار به کار می‌رود. وظیفه اصلی آن ثبت و ذخیره‌سازی اطلاعات حیاتی پرواز و برخی پارامترهای فنی است تا در صورت وقوع حادثه، امکان بررسی دقیق شرایط فراهم شود.

این جعبه پارامترهایی مانند موارد زیر را ذخیره می‌کند:

زمان‌، شتاب عمودی هواپیما، موقعیت دسته کنترل پرواز، موقعیت پدال کنترل رادار، موقعیت فرامین، تثبیت‌کننده وضعیت افقی هواپیما، جریان سوخت، سرعت، ارتفاع فشاری، جهت مغناطیسی و شتاب طبیعی هواپیما

تاریخچه پیدایش جعبه سیاه

امروزه وقتی مسافری بلیط هواپیما تهیه می‌کند، ناخودآگاه امنیت پرواز را اولویت اصلی خود می‌داند. یکی از ابزارهایی که صنعت هوانوردی برای اطمینان از امنیت پرواز به کار می‌گیرد، همین جعبه سیاه است. ایده ساخت دستگاهی که بتواند اطلاعات پرواز را ذخیره کند، پس از جنگ جهانی دوم مطرح شد. در دهه 1950، مهندسی استرالیایی به نام دیوید وارن (David Warren) نخستین نمونه اولیه جعبه سیاه را طراحی کرد. انگیزه او بررسی چندین سانحه مرگبار بود که علت دقیقشان مشخص نمی‌شد. جعبه‌ای که وارن ساخت، قادر بود صداهای کابین خلبان و برخی داده‌های پروازی را ضبط کند. از آن زمان تاکنون، فناوری جعبه سیاه پیشرفت شگرفی کرده و امروز به یکی از حیاتی‌ترین ابزارهای صنعت هوانوردی بدل شده است.

پیشنهاد: اگر قصد تهیه بلیط برای سفرهای خود را دارید؛ با سفرمارکت می‌توانید هم زمان قیمت سایت‌های مختلف فروشنده بلیط را یکجا و در کنار هم مقایسه و ارزان‌ترین بلیط را خریداری کنید.

جعبه سیاه در کدام بخش هواپیما نصب می‌شود؟

جعبه سیاه معمولاً در دم هواپیما قرار می‌گیرد. علت این انتخاب ساده است: در صورت وقوع سانحه، احتمال سالم ماندن بخش دم نسبت به قسمت جلویی هواپیما بیشتر است. همچنین برای محافظت بیشتر، این جعبه‌ها درون محفظه‌ای بسیار مقاوم تعبیه می‌شوند که تحمل فشار، حرارت و ضربه‌های شدید را داشته باشد.

اجزای اصلی جعبه سیاه

جعبه سیاه در واقع شامل دو بخش اصلی است:

ضبط‌کننده صدای کابین خلبان (Cockpit Voice Recorder - CVR)

این دستگاه مکالمات خلبانان با برج مراقبت و همچنین گفت‌وگوهای داخل کابین خلبان را ضبط می‌کند. حتی صداهای محیطی مانند آلارم‌ها یا صدای موتور نیز ثبت می‌شود.

ضبط‌کننده داده‌های پرواز (Flight Data Recorder - FDR)

این بخش اطلاعات حیاتی پرواز مانند سرعت، ارتفاع، زاویه بال‌ها، وضعیت موتورها و صدها پارامتر دیگر را ذخیره می‌کند. امروزه جعبه‌های سیاه قادرند بیش از ۲۵ ساعت اطلاعات پروازی را ثبت کنند.

چرا به آن جعبه سیاه می‌گویند؟

با وجودی که نام جعبه سیاه در ذهن عموم جا افتاده، اما این وسیله نه سیاه است و نه به شکل جعبه‌ای ساده. درباره علت این نام‌گذاری چند نظریه وجود دارد:

برخی می‌گویند پس از سوانح هوایی و پیدا شدن دستگاه سوخته و دوده گرفته، آن را سیاه نامیدند.

گروهی دیگر معتقدند در زبان انگلیسی black box به هر دستگاه پیچیده‌ای که درون آن برای عموم ناشناخته است، گفته می‌شود.

رنگ واقعی جعبه سیاه

برخلاف تصور، جعبه سیاه به رنگ نارنجی روشن یا قرمز فسفری ساخته می‌شود. دلیل این انتخاب نیز کاملاً منطقی است:

پس از سقوط هواپیما، ممکن است بدنه در میان آتش‌سوزی، دود، گل‌ولای یا اقیانوس پنهان شود؛ بنابراین رنگی انتخاب شده که بیشترین دید بصری را برای تیم‌های جست‌وجو داشته باشد. به همین دلیل در متون رسمی هوانوردی از آن با عنوان “Flight Recorder” یا ضبط‌کننده پرواز یاد می‌شود و نه جعبه سیاه.

مقاومت بالای جعبه سیاه

یکی از شگفتی‌های این دستگاه، مقاومت خارق‌العاده‌اش در برابر شرایط غیرقابل‌تصور است. جعبه‌های سیاه به گونه‌ای طراحی می‌شوند که بتوانند:

دمایی بیش از ۱۱۰۰ درجه سانتی‌گراد را تا یک ساعت تحمل کنند.

فشار آب معادل عمق ۶۰۰۰ متری دریا را دوام بیاورند.

ضربه‌ای با شتاب بیش از ۳۴۰۰ برابر نیروی جاذبه زمین (g) را تاب بیاورند.

این مقاومت به لطف چندین لایه محافظ شامل فولاد ضدزنگ، تیتانیوم و عایق‌های حرارتی و مکانیکی حاصل می‌شود. به لطف اطلاعات جعبه سیاه، ایمنی خطوط هوایی همه ساله بیشتر می‌شود.

سیگنال ‌یاب جعبه سیاه

هر جعبه سیاه به یک فرستنده زیرآبی (Underwater Locator Beacon) مجهز است. این فرستنده در صورت غرق شدن هواپیما، سیگنال‌هایی با فرکانس مشخص منتشر می‌کند که تا ۳۰ روز قابل دریافت است. تیم‌های جست‌وجو با استفاده از سونار می‌توانند موقعیت تقریبی جعبه را پیدا کنند. با این حال، پیدا کردن آن در اعماق اقیانوس‌ها گاهی سال‌ها طول می‌کشد.

نقش جعبه سیاه در تحقیقات هوایی

زمانی که یک سانحه رخ می‌دهد، نخستین هدف کارشناسان ایمنی هوانوردی، پیدا کردن جعبه سیاه است. اطلاعات ذخیره‌شده در آن به مهندسان و محققان کمک می‌کند تا:

علت دقیق سانحه را مشخص کنند.

نقاط ضعف فنی یا خطاهای انسانی را شناسایی کنند.

از تکرار حوادث مشابه در آینده جلوگیری نمایند.

به عنوان نمونه، در بسیاری از سقوط‌های بزرگ هوایی در دهه‌های اخیر، کشف علت اصلی تنها به لطف داده‌های جعبه سیاه ممکن شده است.

آینده جعبه‌های سیاه

با وجود کارایی بالای جعبه‌های سنتی، فناوری در حال تغییر است. برخی شرکت‌های هواپیمایی به دنبال انتقال زنده داده‌های پروازی به مراکز زمینی از طریق ماهواره هستند. به این ترتیب، حتی اگر جعبه سیاه پیدا نشود، اطلاعات حیاتی در دسترس باقی خواهد ماند. با این حال، هزینه بالا و مسائل امنیتی هنوز مانع از همه‌گیر شدن این روش شده است.

کلام آخر

جعبه سیاه هواپیما یکی از حیاتی‌ترین ابزارهای ایمنی هوانوردی است که با وجود نامش، به رنگ نارنجی یا قرمز روشن ساخته می‌شود تا در شرایط دشوار قابل شناسایی باشد. این وسیله با مقاومت شگفت انگیز در برابر آتش، فشار و ضربه، اطلاعات حیاتی پرواز و مکالمات خلبانان را ثبت می‌کند و در تحقیقات پس از سوانح، کلید اصلی کشف حقیقت به شمار می‌رود. بنابراین، هر بار که واژه جعبه سیاه را می‌شنویم، باید بدانیم پشت این نام رمزآلود، دستگاهی وجود دارد که نه سیاه است و نه مرموز، بلکه ناجی حقیقت و حافظ جان هزاران مسافر در پروازهای آینده است.