خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- آلودگی هوا، این میهمان ناخوانده شهرهای بزرگ، دیگر فقط یک معضل محیط‌زیستی نیست؛ بلکه به تهدیدی جدی برای سلامت عمومی و زیرساخت‌های اقتصادی تبدیل شده است. در میان شهرهای ایران، کلانشهر مشهد نیز سال‌هاست با این چالش دست و پنجه نرم می‌کند و کیفیت هوای آن، به‌ویژه در فصول سرد و گرم، به یکی از نگرانی‌های اصلی ساکنان و مسئولان تبدیل شده است. وضعیت نگران‌کننده کنونی، فریاد هشداری است که ضرورت اتخاذ رویکردهای قاطع و علمی را بیش از پیش گوشزد می‌کند.

مدیران و کارشناسان استان خراسان رضوی، با درک عمق این بحران، هدف مشخصی را برای سال ۱۴۰۴ ترسیم کرده‌اند: «توقف روند صعودی آلودگی هوا». این هدف، نه یک آرزو، بلکه ضرورتی حیاتی است که دستیابی به آن نیازمند هم‌افزایی، برنامه‌ریزی دقیق و اقدامات عملیاتی از سوی تمامی دستگاه‌های اجرایی است. چرا که این معضل، مستقیماً با جان و سلامت انسان‌ها و سایر موجودات زنده در ارتباط است و هرگونه تعلل در این زمینه، می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد.

آمارها و شواهد علمی، گواه وخامت اوضاع در مشهد هستند. تنها در سال ۲۰۲۲، بیش از ۷ درصد از مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا در کشور، به استان خراسان رضوی اختصاص داشته و این استان در جایگاه پنجم مرگ‌ومیر بر اثر این عامل قرار گرفته است. این ارقام، زنگ خطری جدی است که نشان می‌دهد مشهد، نه تنها با هوایی ناسالم روبروست، بلکه پیامدهای آن به طور مستقیم بر حیات شهروندان تأثیر می‌گذارد.

مرکز پالایش آلاینده‌های زیست‌محیطی مشهد نیز گزارش‌هایی تکان‌دهنده ارائه می‌دهد: از ۱۴۹ روز پایش‌شده در سال جاری، تنها ۷ روز هوای پاک به ثبت رسیده است؛ رقمی که در مقایسه با ۱۶ روز هوای پاک در مدت مشابه سال گذشته، کاهش معناداری را نشان می‌دهد. از آن بدتر، افزایش چشمگیر روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس از ۱۸ روز به ۵۳ روز، و حضور ۱۲ روز ناسالم برای تمامی افراد، بر شدت بحران می‌افزاید. این آمارها، نیاز به «صحبت با عدد و رقم» را که معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری بر آن تأکید دارد، به وضوح نشان می‌دهند.

پیچیدگی مسئله آلودگی هوا در مشهد، تنها به منابع متحرک و ثابت شهری محدود نمی‌شود. موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد این کلانشهر، که همچون یک نعل در مسیر کریدورهای باد قرار گرفته، باعث حبس ذرات آلاینده و گرد و غبار می‌شود. این عامل طبیعی در کنار خشکسالی‌های اخیر و کانون‌های داخلی و خارجی گرد و غبار، لایه‌های جدیدی به این معضل اضافه کرده و لزوم نگاه جامع و راهبردی برای مقابله با آن را دوچندان می‌کند.

توقف روند صعودی آلودگی هوا باید هدف مشترک دستگاه‌های اجرایی در سال ۱۴۰۴ باشد

علیرضا قامتی، معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خراسان رضوی با اشاره به وضعیت نگران‌کننده آلودگی هوا در استان، اظهار کرد: دستگاه‌های اجرایی باید با تعیین وظایف مشخص و اقدامات عملیاتی، برای توقف روند صعودی آلودگی هوا در سال ۱۴۰۴ وارد عمل شوند.

معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خراسان رضوی با بیان اهمیت ویژه این کارگروه، گفت: یکی از مهم‌ترین کارگروه‌هایی که باید مورد توجه ویژه قرار گیرد، کارگروه کاهش آلودگی هواست؛ چرا که به‌صورت مستقیم با سلامت و جان انسان‌ها و سایر موجودات زنده در ارتباط است.

وی با اشاره به وضعیت نگران‌کننده آلودگی هوا در استان، افزود: ضروری است «توقف روند صعودی آلودگی هوا در سال ۱۴۰۴» به عنوان هدف اصلی همه دستگاه‌ها تعریف شود.

قامتی با تأکید بر لزوم رویکرد علمی و مستند در تحلیل آلودگی هوا، ادامه داد: تبادل‌نظر در جلسات و سخنرانی‌ها مفید است، اما باید با عدد و رقم صحبت کرد.

به گفته معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خراسان رضوی، در سال ۲۰۲۲ بیش از ۷ درصد مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا در کشور مربوط به خراسان رضوی بوده و استان در رتبه پنجم مرگ‌ومیر ناشی از این عامل قرار دارد.

وی تصریح کرد: این آمارها بیانگر آن است که وضعیت هوای استان به‌ویژه در کلانشهر مشهد، نامناسب و به‌شدت نگران‌کننده است.

قامتی همچنین با اشاره به جلسات برگزار شده در سال گذشته خاطرنشان کرد: در پایان سال ۱۴۰۳ جلسه‌ای ویژه با محوریت بررسی وضعیت آلودگی هوای مشهد برگزار شد. در آن جلسه، مشهد به عنوان چهارمین شهر آلوده کشور شناسایی شد و آمار قابل‌توجهی نیز مطرح گردید، اما سوال اینجاست که خروجی آن آمارها چه بود؟

معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خراسان رضوی با طرح این پرسش که آیا از این جلسات و آمارها، نتیجه ملموسی برای مدیریت استان حاصل شده است؟، ادامه داد: میزان بار اقتصادی که آلودگی هوا بر دوش دانشگاه علوم پزشکی و نظام سلامت استان می‌گذارد، قابل چشم‌پوشی نیست. افزایش ۲۵ درصدی مراجعات به مراکز پیش‌بیمارستانی در زمان آلودگی، نشان می‌دهد که این موضوع مستقیماً با جان انسان‌ها در ارتباط است.

وی تأکید کرد: برخی عوامل مؤثر در آلودگی هوا، توسط کارشناسان شناسایی شده‌اند. این عوامل، چه منابع متحرک مانند خودروها و چه منابع ثابت مانند صنایع، همگی مشخص هستند و باید برای آن‌ها برنامه عملیاتی تدوین شود.

قامتی با اشاره به پروژه‌های عمرانی در دست اجرا افزود: در شرایط کنونی، پروژه‌هایی همچون آزادراه و قطار شهری در مسیر مشهد–گلبهار ممکن است بار ترافیکی جدیدی بر مشهد وارد کند. بنابراین باید پیش از اجرای طرح‌ها، نگاه محیط‌زیستی و آمایش سرزمینی داشته باشیم.

معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خراسان رضوی همچنین با تأکید بر نقش همه دستگاه‌ها گفت: اگر بخواهیم به‌صورت واقعی در مسیر کاهش آلودگی هوا گام برداریم، باید دستگاه‌ها بخشی از اعتبارات خود را به این موضوع اختصاص دهند. نگاه بخشی و موضوعی به این مسئله پاسخگو نیست.

وی گفت: امسال باید با برنامه‌ریزی دقیق، وظایف مشخص و منابع اجرایی، اقدامات مؤثری انجام دهیم تا در پایان سال بتوانیم گزارشی ارائه دهیم که نشان‌دهنده تحقق اهداف یا حداقل مدیریت مؤثر آلودگی هوا باشد. اگر نتوانیم آلودگی را کاهش دهیم، باید بتوانیم آن را کنترل و مدیریت کنیم.

وضعیت آلودگی هوا در کلان‌شهرها حاصل سال‌ها بی‌توجهی و تصمیمات غیرهدفمند است

سعید محمودی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، نیز اظهار کرد: وضعیت آلودگی هوا در کلان‌شهرها بسیار پیچیده و حاصل سال‌ها بی‌توجهی و تصمیمات غیرهدفمند است. مشابه تهران، اصفهان و مشهد که با رشد جمعیت و مشکلات متعدد مواجه شده‌اند، اگر راهکاری اساسی اتخاذ نکنیم، مشهد نیز در آینده‌ای نزدیک با چالش‌های جدی‌تری روبرو خواهد شد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با اشاره به اهمیت الگوگیری از تجارب موفق بین‌المللی، افزود: برخی شهرهای دنیا که در گذشته از آلوده‌ترین نقاط بوده‌اند، امروز نمونه‌ای موفق در کاهش آلودگی به شمار می‌آیند. ما باید از این الگوها استفاده کنیم تا بتوانیم مشکلات ناشی از رشد جمعیت و توسعه شهری را مدیریت کنیم.

وی همچنین به کیفیت پایین سوخت و استانداردهای ناکافی خودروهای داخلی اشاره کرد و گفت: یکی از عوامل مهم آلودگی، کیفیت بنزین و خودروها است که استانداردهای لازم را ندارند و این مسئله به آلودگی هوا دامن می‌زند. همه دستگاه‌ها باید به صورت هم‌افزا و هماهنگ در این زمینه اقدام کنند تا بتوانیم به نتیجه مطلوب برسیم.

محمودی ادامه داد: در کشور ما تولید منابع متحرک آلاینده روز به روز افزایش می‌یابد و متأسفانه استانداردهای لازم در تولید سوخت و خودرو رعایت نمی‌شود. این امر باعث تشدید آلودگی هوا شده و نیازمند بازنگری و اصلاح جدی در سیاست‌ها و استانداردها است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی تصریح کرد: برای موفقیت در کاهش آلودگی هوا، باید تمامی دستگاه‌ها و نهادهای مرتبط با هم همکاری کنند و اقدامات ریشه‌ای و مؤثر را در دستور کار قرار دهند تا بتوانیم آینده بهتری برای سلامت مردم و محیط زیست استان رقم بزنیم.

تنها ۷ روز هوای پاک در سطح شهر مشهد از ابتدای سال ثبت شده است

رضا اسماعیلی، مدیر مرکز پالایش آلاینده‌های زیست‌محیطی شهر مشهد در گزارشی از وضعیت کیفیت هوای این کلان‌شهر مشهد، گفت: از ابتدای سال تاکنون در مجموع ۱۴۹ روز مورد پایش قرار گرفته است که تنها ۷ روز هوای پاک در سطح شهر ثبت شده است. در این مدت، ۷۷ روز کیفیت هوا در وضعیت قابل قبول بوده و ۵۳ روز برای گروه‌های حساس ناسالم گزارش شده است. همچنین ۱۲ روز هوای ناسالم برای تمامی افراد و حتی در شرایط بسیار ناسالم و خطرناک، خوشبختانه ثبت نشده است.

مدیر مرکز پالایش آلاینده‌های زیست‌محیطی شهر مشهد افزود: مقایسه آماری سال جاری با سال گذشته نشان می‌دهد وضعیت کیفیت هوا در مشهد نسبت به سال قبل به طور معناداری بدتر شده است. در مدت مشابه سال گذشته ۱۶ روز هوای پاک ثبت شده بود، در حالی که امسال این رقم به ۷ روز کاهش یافته است. تعداد روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس از ۱۸ روز به ۵۳ روز رسیده و روزهای ناسالم برای تمامی افراد نیز امسال ۱۲ روز بوده، در حالی که در سال گذشته این وضعیت مشاهده نشده بود.

وی بیان کرد: با بررسی آلاینده‌ها مشخص شده است که به جز دی‌اکسید گوگرد، سایر آلاینده‌های گازی روند کاهشی داشته‌اند، اما مسئله اصلی افزایش معنادار ذرات معلق است که نسبت به سال گذشته به طور چشمگیری افزایش یافته‌اند. این ذرات معلق تأثیر قابل توجهی در کاهش کیفیت هوا دارند و باید اقدامات جدی برای کاهش آنها انجام شود.

اسماعیلی با اشاره به تأثیر شرایط اقلیمی نیز گفت: براساس گزارش سازمان هواشناسی، بارندگی در شهر مشهد نسبت به دوره آماری بلندمدت حدود ۳۷ درصد و نسبت به سال گذشته نزدیک به ۵۰ درصد کاهش یافته است. این کاهش بارندگی سبب افزایش خیزش گرد و خاک و در نتیجه تشدید آلودگی هوا شده است که نیازمند توجه ویژه مسئولان و برنامه‌ریزی دقیق برای مقابله با این معضل است.

موقعیت خاص مشهد، عامل ماندگاری آلودگی هوا

مرتضی شیرزور، مدرس دانشگاه در حوزه محیط زیست نیز اظهار کرد: موقعیت جغرافیایی مشهد به‌گونه‌ای است که همچون یک نعل در مسیر کُریدورهای باد قرار دارد و همین عامل، ماندگاری ذرات آلاینده و گرد و غبار را در هوای این شهر افزایش می‌دهد.

مدرس دانشگاه در رشته محیط زیست، با اشاره به تداوم پدیده گرد و غبار در مشهد اظهار کرد: این شهر به‌واسطه شکل خاص جغرافیایی خود در معرض جریان‌های هوایی قرار دارد که ورود و حبس آلودگی‌ها را تسهیل می‌کند.

وی افزود: مشهد با قرارگیری در مسیری شبیه نعل، هنگام ورود توده‌های هوا و عبور آن‌ها از مناطق دارای گرد و غبار، دچار حبس و سکون ذرات معلق می‌شود و خروج آن‌ها از فضای شهر زمان‌بر است.

شیرزور ادامه داد: منشأ آلودگی می‌تواند هم داخلی و هم خارجی باشد. از منابع داخلی می‌توان به خشکسالی‌های اخیر اشاره کرد که باعث کاهش پوشش گیاهی و از دست رفتن بافت چسبنده خاک شده و زمینه جدایی و پراکندگی ذرات خاک را فراهم کرده است. منابع خارجی نیز شامل کانون‌های گرد و غبار در محیط‌های پیرامونی مانند ترکمنستان و صحرای قم است که از گذشته چنین ویژگی‌هایی را داشته‌اند.

این مدرس دانشگاه تأکید کرد: گرد و غبار در مشهد به نوعی پدیده ثابت اقلیمی است و حتی در روزهایی که منبع خارجی ندارد، عوامل داخلی می‌توانند باعث تداوم این شرایط شوند.

آلودگی هوای مشهد نیازمند یک رویکرد جامع، میان‌بخشی و مبتنی بر علم است

با در نظر گرفتن وضعیت پیچیده و نگران‌کننده آلودگی هوای مشهد، می‌توان نتیجه گرفت که حل این معضل، نیازمند یک رویکرد جامع، میان‌بخشی و مبتنی بر علم است. دیگر نمی‌توان با جلسات صِرف و آماردهی، انتظار تغییر ملموسی را داشت؛ بلکه تمامی دستگاه‌ها باید با عزمی راسخ و تخصیص منابع، مسئولیت‌پذیری خود را در قبال سلامت شهروندان و محیط زیست نشان دهند. این چالش، حاصل سال‌ها تصمیمات غیر هدفمند و بی‌توجهی است که امروز نیازمند راهکارهای ریشه‌ای و ماندگار است.

از این رو، ضروری است تا برنامه‌های عملیاتی بر اساس ریشه‌یابی علمی آلاینده‌ها تدوین و اجرا شوند. شناسایی دقیق عوامل مؤثر، چه منابع متحرک مانند خودروهای با سوخت نامناسب و چه منابع ثابت مانند صنایع، گام اول است. پس از آن، باید برای هر یک از این عوامل، راهکارهای مشخص و قابل اندازه‌گیری ارائه شود. مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی نیز به درستی اشاره کرد که کیفیت پایین سوخت و استانداردهای ناکافی خودروهای داخلی، از عوامل مهم و قابل پیگیری در این زمینه هستند.

درس‌آموزی از تجارب موفق بین‌المللی نیز می‌تواند راهگشا باشد. شهرهایی در دنیا که زمانی با معضل حاد آلودگی هوا دست و پنجه نرم می‌کردند، امروز با الگوبرداری و اجرای سیاست‌های مؤثر، به نمونه‌هایی موفق در کاهش آلایندگی تبدیل شده‌اند. این تجربیات نشان می‌دهند که با وجود چالش‌های جمعیتی و توسعه‌ای، می‌توان با برنامه‌ریزی درست و اجرای قاطع، به سوی هوایی پاک‌تر گام برداشت و سلامت جامعه را تضمین کرد.

نکته مهم دیگر، توجه به عوامل طبیعی و جغرافیایی است. مشهد به دلیل موقعیت خاص خود، با پدیده‌هایی مانند ماندگاری ذرات و گرد و غبار مواجه است. کاهش بارندگی و افزایش خیزش گرد و خاک نیز به وخامت اوضاع دامن می‌زند. این موضوع ایجاب می‌کند که در کنار کنترل منابع آلاینده، به مدیریت عوامل طبیعی نیز با برنامه‌هایی مانند تقویت پوشش گیاهی و مدیریت منابع آبی توجه ویژه شود.

سال ۱۴۰۴ باید نقطه عطفی در مبارزه با آلودگی هوای مشهد باشد. وعده‌های معاون استانداری مبنی بر تدوین برنامه‌ریزی دقیق، تعیین وظایف مشخص و تخصیص منابع اجرایی، باید به عمل تبدیل شود. هدف نهایی، ارائه گزارشی واقعی در پایان سال است که نه تنها نشان‌دهنده تحقق اهداف کاهش آلودگی باشد، بلکه حداقل مدیریت مؤثر و کنترل این پدیده را به نمایش بگذارد. آینده سلامت مشهد، در گرو تصمیمات و اقدامات امروز مسئولان است.