به گزارش خبرنگار مهر، محمد مرادی شاعر، منتقد ادبی و استاد دانشگاه در سلسله یادداشت‌هایی به بررسی «شعر عاشورایی» پرداخته و این گونه شعر را از آغازین قدم‌های شعر فارسی پیگیری کرده است.

دقیق شدن در لحظات و دقایق و ظرایف شعر عاشورایی، از ویژگی‌های یادداشت‌های مرادی است که خواندن آن را برای علاقه‌مندان به ادبیات و شعر عاشورایی مغتنم می‌کند.

مرادی در هفدهمین قسمت از این یادداشت‌ها به سیمای امام حسین (ع) و شهیدان کربلا در آثار مولوی جلال‌الدین بلخی پرداخته است.

در ادامه قسمت هفدهم «شعر عاشورایی» را می‌خوانید:

مولوی جلال‌الدین محمد بلخی (۶۰۴_ ۶۷۲) یکی از دو شاعر بزرگ سده هفتم (در کنار سعدی)، از شاخص‌ترین سخنورانی است که پس از هجوم مغول، به عاشورا و مفاهیم آن در بستری عرفانی توجه کرده است. مولوی، در نگاه خود به شهادت امام‌حسین (ع) وارث شیوه سنایی و عطار است و چه در کلیات شمس و چه در مثنوی معنوی، امام‌حسین (ع) را نماد عاشقان و سالکان واقعی و شهادت ایشان را اوج سلوک عرفانی و صادقانه می‌داند. تقابل نیروهای یزیدی / حسینی، در کلیات شمس، نشان‌دهنده همین نگاه تمثیلی_تأویلی اوست؛ گویا در وجود هر انسانی همواره کربلایی و تقابلی از نیروهای خیر و شر، وجود دارد:

در زهد اگر موسی و هارون آیی

وآنگاه چو جبرئیل بیرون آیی

از صورت زهد خود چه مقصود تو را

در سیرت اگر یزید و قارون آیی (کلیات شمس، ص ۱۴۷۶)

از دیدگاه او، مقام حسینی (ع) مقام ابتلاء و پذیرش دشواری‌های راه حقیقت است که در سایه بی‌تعلقی شکل می‌گیرد. مجاهدت و تحمل بی‌آبی، مجالی برای پرورش روح است که در تمثیل امام‌حسین (ع)، مولوی بارها به آن اشاره کرده است:

بزن شمشیر و مُلک عشق بِستان

که ملک عشق، ملک پایدار است

حسین کربلایی آب بگذار

که آب امروز، تیغ آبدار است (همان، ص ۲۵۸)

کربلا در دیگاه مولوی، حشرگاه عاشقان است:

حشرگاه هر حسینی گر کنون

کربلایی، کربلایی، کربلا (همان، ص ۱۷۰)

شهیدان کربلا در جایگاه عاشقان واقعی، پذیرای هرگونه بیایند و فنا شدن در راه خداوند، مهم‌ترین ویژگی آنان است. به همین سبب است که مولوی، انسان‌های معمولی را که تنها به شش‌روز روزه و عبادات ظاهری دلخوش دارند، لایق مقام کربلایی نمی‌داند:

کاین شهیدان ز مرگ نشکیبند

عاشقانند بر فنا بودن

از بلا و قضا گریزی تو

ترس ایشان ز بی‌بلا بودن

شِشه می‌گیر روز عاشورا

تو نتانی به کربلا بودن (همان، ص ۸۵۶)

در غزلیات شمس، دل عاشق نماد حسین (ع) و فراق و غم نشانه یزید است (همان، ص ۸۷۹ و ۲۲۴). مولوی همچنان در غزل مشهور خود به مطلعِ «کجایید ای شهیدان خدایی»، کربلاییان و عاشقان واقعی را انسان‌هایی از خود گسسته و در زندان تن و تعلقات شکسته و از جا و جان رهیده، توصیف کرده است:

کجایید ای شهیدان خدایی؟

بلاجویان دشت آشنایی

کجایید ای سبک‌روحان عاشق

پرنده‌تر ز مرغان هوایی؟

کجایید ای شهان آسمانی؟

بدانسته فلک را در گشایی

کجایید ای ز جان و جان رهیده؟

کسی مر عقل را گوید کجایی؟

کجایید ای در زندان شکسته

بداده وامداران را رهایی

کجایید ای درِ مخزن گشاده؟

کجایید ای نوای بی‌نوایی؟

درآن بحرید کاین عالم کف اوست

زمانی بیش دارید آشنایی (همان، ص ۱۰۶۵)

بسیاری از منتقدان شعر عاشورایی، این غزل را شاخص‌ترین اثر مولوی در این موضوع دانسته‌اند که از منظر مضمونی با دیگر توصیفات او از عاشقان کربلایی سازگاری دارد. البته میان مصححان دیوان و بر اساس برخی نسخه‌های کهن در ضبط قافیه دومین مصرع (آشنایی / کربلایی) اختلاف نظر وجود دارد که باید با مراجعه به نسخه‌های اصیل و کهن، درباره آن اظهار نظر کرد.

*

پیش از این، شانزده قسمت از این یادداشت‌ها با عناوین زیر منتشر شده است:

* «لالایی‌های حضرت زهرا (ع) آغاز شعر عاشورایی است؛ رخت عزا بر تن شعر فارسی»

* «اولین شعر عاشورایی در ادبیات فارسی سروده کیست؟»

* «دوره غزنوی و افول شعر عاشورایی؛ تنها یک بیت در دیوان شعرای زمان»

* «نقش شعرهای کوتاه در انتقال فرهنگ عاشورا؛ باباطاهر عریان شیعه است؟»

* «ناصرخسرو سیدالشهدا» را چگونه نام می‌برد؛ اندوه همیشگی از شهادت امام»

* «اشاره به عاشورا در شعر درباری و مدحی؛ قطران تبریزی درباره عطش چه گفت؟»

* «افزایش ارجاع به عاشورا در قرن ششم؛ ماجرای کربلا در شعر دربار غزنوی»

* «اولین حضور حضرت عباس (ع) در ادب فارسی؛ «علی‌نامه» نخستین حماسه شیعی»

* «سنایی دومین شاعر عاشورایی تاریخ؛ نفرین خاندان ابوسفیان در شعر فارسی»

* «کامل‌ترین گنجینه شعر عاشورایی تا آغاز قرن ۶؛ اشعار سنایی و زیارت ناحیه»

* «ادبیات عاشورایی از چین تا شرق اروپا؛ قرن ششم و نخستین مدح‌های غلوآمیز»

* «نقش شهر «ری» در رشد شعر عاشورایی؛ اولین مقتل‌نویس عاشورایی کیست؟»

* «شاعری که بر محتشم کاشانی اثر گذاشت؛ شاعر شاخص شعر شیعه در «ری» کیست؟»

* «مشهورترین شاعر قرن ۷ درباره محرم چه گفت؟؛ آغاز استقلال شعر عاشورایی»

* «عطار نیشابوری چه توصیفی از امام حسین (ع) دارد؟؛ نخستین رباعی عاشورایی»

* «سوگند به شهیدان کربلا و کمرنگ شدن استفاده از «شبّیر» در شعر فارسی»