خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: در تاریخ ایران، کمتر دوره‌ای به اندازه عصر صفویه هم‌زمان با، شکوه و ضعف عجین بوده است. از یک سو، تثبیت مذهب رسمی، گسترش مرزهای فرهنگی و رونق هنر و معماری، تصویری درخشان از این سلسله به‌جا گذاشت؛ و از سوی دیگر، شکاف‌های اجتماعی عمیق و انباشت بحران‌های ساختاری، به‌ویژه در دهه‌های پایانی، مسیر سقوط را هموار ساخت. تحلیل این فروپاشی تنها با تمرکز بر دربار و شخصیت پادشاهان – به‌خصوص شاه سلطان حسین – هرچند رایج، اما ناکافی است؛ زیرا بسترهای اجتماعی و اقتصادی که این فروپاشی را تغذیه کردند، لایه‌ای عمیق‌تر از تاریخ را شکل می‌دهند.

کتاب «ریشه‌یابی یک سقوط تاریخی» تازه‌ترین اثر مهرداد موسوی خوانساری، دانشجوی دکتری تاریخ، تلاشی است برای واکاوی همین لایه پنهان.

نویسنده با بهره‌گیری از منابع دست اول صفوی، سفرنامه‌ها و پژوهش‌های معاصر، و با نگاهی تلفیقی از تاریخ، جامعه‌شناسی و علوم سیاسی، شکاف‌های قومی، اقتصادی، مذهبی و فرهنگی را به‌عنوان نیروی محرکه فروپاشی قدرت مرکزی بررسی می‌کند.

در این گفت‌وگو، او از ایده شکل‌گیری کتاب، مسیر پژوهش، دشواری‌های نگارش و اهمیت مطالعه شکاف‌های اجتماعی در فهم تاریخ دیروز، امروز و فردای ایران سخن گفته است.

چه شد که این موضوع را برای کتاب خود انتخاب کردید؟

معمولاً در تحلیل‌های تاریخی سقوط صفویه، تمرکز بر شخصیت شاه سلطان حسین یا رخدادهای دربار و حرمسرا بوده است، اما به نظرم این رویکرد یک‌جانبه است. من کوشیدم با نگاهی جامعه‌شناختی، شکاف‌های اجتماعی را به عنوان یکی از عوامل اصلی فروپاشی مورد بررسی قرار دهم. این شکاف‌ها، مانند گسل‌های زمین‌شناسی، به مرور جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهند و در بزنگاه‌ها، به شکل بحران‌های سیاسی و نظامی بروز می‌کنند.

چه منابعی برای این پژوهش استفاده کرده‌اید و روش انتخاب آن‌ها چه بوده است؟

منابع این کتاب به دو دسته تقسیم می‌شود:

۱. منابع اولیه که در همان دوره صفوی نوشته شده‌اند؛ شامل آثار مورخان رسمی دربار، مانند «عالم‌آرای عباسی» و «خلاصه‌التواریخ»، سفرنامه‌های اروپاییان که در زمان صفویه به ایران سفر کرده‌اند، یادداشت‌های روزانه و متون منجمان رسمی، همچون «روزنامه ملأ جلال منجم»، و همچنین تذکره‌های شاعران که نکات ارزشمندی درباره بافت اجتماعی ارائه می‌کنند.

۲. منابع ثانویه که شامل پژوهش‌های معاصر درباره تاریخ صفویه و تحلیل‌های جامعه‌شناسی است. معیار اصلی انتخاب منابع، مستند بودن، نزدیکی زمانی به رویدادها و بهره‌مندی از داده‌های قابل اعتماد بود.

تلاش من این بود که منابع تاریخی را صرفاً نقل نکنم، بلکه آن‌ها را از منظر علوم سیاسی و جامعه‌شناسی تحلیل کنم تا بتوانم به تصویری منسجم از فرایند فروپاشی صفوی برسم.

کتاب توسط انتشارات ندای تاریخ منتشر شده و شامل پنج فصل است که هر کدام به بررسی یک بُعد از شکاف‌های اجتماعی در دوره صفوی اختصاص دارد:

روایت کتاب از آغاز سلطنت شاه اسماعیل صفوی شروع شده و تا سقوط اصفهان و تسلیم شاه سلطان حسین ادامه می‌یابد.

رویکرد کتاب را می‌توان بیش‌تر تاریخی دانست یا جامعه‌شناسی تاریخی؟

کتاب از نظر ساختار و داده‌ها تاریخی است، اما چارچوب نظری آن را از علوم سیاسی و جامعه‌شناسی گرفته‌ام. در واقع، ستون فقرات کتاب تاریخ است، اما تحلیل‌ها بر اساس مفاهیم جامعه‌شناسی، به‌ویژه مبحث «شکاف اجتماعی»، شکل گرفته‌اند. این مبحث در ادبیات جامعه‌شناسی ایران سابقه چندانی ندارد، اما اهمیت آن در فهم تحولات تاریخی بسیار بالاست.

فرآیند نگارش و تدوین کتاب چه مدت طول کشید و چه چالش‌هایی داشتید؟

ایده این کتاب از اوایل دهه ۱۳۹۰ در ذهنم بود. در طول این سال‌ها، یادداشت‌برداری و جمع‌آوری منابع را به‌تدریج انجام دادم و نهایتاً در یکی دو سال اخیر نگارش کتاب تکمیل شد.
از نظر منابع، خوشبختانه در شرایط امروز دسترسی به آثار چاپ‌شده و مقالات علمی آسان است و مشکل خاصی وجود ندارد، مگر در مورد نسخه‌های خطی نایاب. اما چالش اصلی، زمان و مسائل اقتصادی بود.

نگارش کتاب پژوهشی زمان‌بر است و وقتی نویسنده بخواهد با تمرکز بالا کار کند، ناچار از کنار گذاشتن برخی فعالیت‌های روزمره است. در نبود حمایت مالی یا نهادی، این مسئله به مانعی جدی بدل می‌شود.

در انتخاب و کنار هم گذاشتن منابع چه ویژگی خاصی را رعایت کردید؟

در انتخاب منابع تاریخی، تلاش کردم به نزدیک‌ترین متون به زمان وقوع رویدادها تکیه کنم و در استفاده از منابع پژوهشی، آثاری را برگزیدم که تحلیل‌هایشان مستند به اسناد تاریخی معتبر باشد. سپس این داده‌ها را در چارچوب تحلیلی خود قرار دادم. شاید پیش‌تر هم این منابع به‌طور جداگانه استفاده شده باشند، اما هدف من ایجاد یک ترکیب تازه بود که از زاویه جامعه‌شناسی سیاسی، معنای جدیدی به داده‌های تاریخی بدهد.

این کتاب برای چه طیفی از مخاطبان مناسب است؟

کتاب برای علاقه‌مندان تاریخ ایران و به‌ویژه پژوهشگران و دانشجویان تاریخ و علوم اجتماعی نوشته شده است. البته مخاطب عامی که آشنایی مقدماتی با تاریخ صفویه داشته باشد هم می‌تواند از آن استفاده کند، اما برای کسی که هیچ شناختی از این دوره ندارد، شاید مطالعه کتاب نیازمند مقدمه‌ای تاریخی باشد.

امیدوارم اثر هم در میان جامعه علمی و هم میان علاقه‌مندان عمومی دیده شود و علاوه بر ارزش علمی، مطالعه‌ای لذت‌بخش باشد.