خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: کاخ تاریخی «هشت‌بهشت» اصفهان، یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های معماری کوشکی دوران صفویه، پس از پنج دهه بلاتکلیفی حقوقی، سرانجام در تاریخ یازدهم مردادماه ۱۴۰۴، دارای سند رسمی مالکیت عرصه و اعیان به مساحت پنج هزار مترمربع شد. این اقدام، در راستای «نهضت ثبت اسناد مالکیت برای املاک دولتی تحت مالکیت وزارت میراث فرهنگی» صورت گرفته است؛ طرحی که به گفته مسئولان، نه‌فقط تثبیت مالکیت دولت بر آثار مهم تاریخی بلکه زمینه‌ساز جهانی‌شدن آن‌ها را نیز فراهم می‌کند.

امیرکرم زاده، رئیس اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان، با اعلام این خبر، صدور سند رسمی کاخ هشت‌بهشت را گامی اساسی در فرآیند معرفی این اثر در قالب «باغ‌های ایرانی» برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو دانست و از آغاز مراحل احیای «باغ بلبل» زمینه‌گاه کالبدی این کاخ تاریخی خبر داد.

در ادامه، به‌بهانه این اتفاق مهم، مروری تفصیلی خواهیم داشت بر هویت تاریخی، معماری، ارزش‌های زیبایی‌شناسی و جایگاه فرهنگی کاخ «هشت‌بهشت»؛ کوشکی از دل خیال ایرانی که در قلب شهر صفوی اصفهان سر برآورده است.

کوشک در دل باغ؛ ساختار فضایی کاخ هشت‌بهشت

کاخ هشت‌بهشت در میانه باغی موسوم به «باغ بلبل» و در حاشیه خیابان چهارباغ عباسی اصفهان قرار دارد. این کاخ نمونه‌ای کم‌نظیر از کوشک‌های سلطنتی است که در اواخر دوران صفوی، به‌احتمال قوی در حوالی سال ۱۰۸۰ هجری قمری، در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی، ساخته شد.

بنای کاخ دارای پلان هشت‌ضلعی نامنظم است و در دل یک محوطه وسیع قرار گرفته که پیش‌تر بخشی از باغ‌های سلطنتی صفوی در محور تاریخی چهارباغ به‌شمار می‌رفته است. فضاهای درونی و بیرونی آن به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که در عین تقارن و نظم، آزادی دید و سیالیت فضایی را نیز فراهم می‌آورند؛ ترکیبی که در هیچ‌یک از کاخ‌های سلطنتی آن دوره به‌چنین ظرافتی دیده نمی‌شود.

روایت عدد هشت؛ از هندسه معماری تا افق‌های معنوی

نام «هشت‌بهشت» تنها یک عنوان معماری نیست، بلکه از ژرف‌ساخت‌های فکری و دینی دوره صفوی نشأت می‌گیرد. در باورهای اسلامی، بهشت دارای هشت در است و هشت مرتبه و منزلت دارد. معماران صفوی، با ترجمان این مفهوم به زبان فضا، کوشکی طراحی کردند که هشت فضای اصلی اطراف یک فضای مرکزی را دربرمی‌گیرد؛ حالتی که هم به فرم معماری و هم به معنای عرفانی آن عمق می‌بخشد.

در این کاخ، عدد هشت نه‌فقط در نقشه کلی بنا، بلکه در جزئیات ساخت، تقارن اتاق‌ها، ستون‌ها و حتی جهت‌گیری فضایی تکرار می‌شود؛ گویی که هر بخش از این بنا، بازتابی از یک نظم رمزی است.

طبقات، اتاق‌ها، دیدها؛ روایت معماری اندرونی یک کوشک

بنای هشت‌بهشت در دو طبقه طراحی شده است. طبقه همکف از تالاری وسیع با چهار ایوان در چهار سمت اصلی تشکیل شده که به فضاهای جانبی راه می‌یابند. در مرکز تالار، یک حوض سنگی هشت‌پر قرار دارد که به‌وسیله جوی‌هایی به حوضچه‌های اطراف متصل می‌شده و شبکه‌ای از جریان آب را درون بنا به‌حرکت درمی‌آورده است.

چهار راه‌پله در چهار گوشه داخلی ساختمان، ارتباط طبقه همکف را با طبقه فوقانی برقرار می‌کند. در طبقه بالا، اتاق‌هایی با تنوع معماری و تزئینات متفاوت دیده می‌شود که در گذشته گاه محل اقامت شاهزادگان، همسران پادشاه یا مهمانان درباری بوده‌اند. تنوع در فرم پنجره‌ها، ارسی‌ها، تاق‌نماها و جهت دید به باغ از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد این طبقه است.

تزئینات؛ از گل و پرنده تا مقرنس و آئینه

کاخ هشت‌بهشت را می‌توان نمایشگاهی زنده از هنرهای تزئینی دوره صفوی دانست. تزئینات آن به‌گونه‌ای است که هیچ دو اتاقی از نظر رنگ، طرح یا نقش یکسان نیستند. از گچ‌بری و نقاشی روی گچ گرفته تا آیینه‌کاری‌های ظریف، نقوش هندسی، اسلیمی و گل‌وبوته‌ای، سقف‌های چوبی رنگ‌کاری‌شده، کاشی‌های هفت‌رنگ و زرین‌فام، همگی فضایی خیال‌انگیز و رویایی را در ذهن بیننده می‌سازند.

در برخی سقف‌ها، پرندگان و گل‌ها با چنان ظرافتی ترسیم شده‌اند که گویی همچنان در پروازند؛ و در برخی دیوارها، تکرار نقوش مقرنس و تاق‌نماها، فضای درونی را به معماری افلاکی بدل کرده است.

باغ بلبل؛ بستر کالبدی کاخ

محوطه پیرامون کاخ، موسوم به باغ بلبل، گرچه امروزه از ساختار تاریخی خود فاصله گرفته، اما هنوز بازتابی از باغ‌سازی ایرانی است. این باغ بخشی از سلسله‌باغ‌های صفوی در محور چهارباغ عباسی بوده و ساختار آن بر پایه نظام هندسی و الگوی چهارباغ ایرانی شکل گرفته است.

درختان بلند، حوض‌ها و جوی‌های سنگ‌فرش‌شده، گل‌کاری‌های منظم، و محورهای دید از درون کاخ به دل باغ، از نشانه‌هایی است که در دوره صفوی، میان کوشک و باغ، رابطه‌ای تنگاتنگ و فلسفی برقرار می‌کردند. هشت‌بهشت تنها یک بنای مستقل نیست، بلکه بخشی از یک چشم‌انداز معماری – طبیعی بزرگ‌تر است که روح آن هنوز در باغ بلبل جاری است.

در منابع تاریخی درباره کارکرد اصلی کاخ هشت‌بهشت اختلاف نظر وجود دارد. برخی پژوهشگران، مانند اعتمادالسلطنه، آن را اقامتگاهی برای همسران شاه سلیمان صفوی می‌دانند؛ برخی دیگر، بر این باورند که این کوشک برای سکونت و تفریح شاهزادگان جوان صفوی طراحی شده بوده است.

با وجود اختلاف منابع، آن‌چه مسلم است، هشت‌بهشت محلی برای تشریفات رسمی یا استقرار درازمدت نبوده، بلکه کارکردی فراغتی – آئینی داشته است؛ فضایی برای خلوت، تماشای باغ، شنیدن آواز، یا تأمل در رمزهای هستی، همان‌گونه که در سبک زندگی اشرافی و درباری دوره صفویه معمول بوده است.

ثبت ملی، اما نیازمند مرمت و صیانت

کاخ هشت‌بهشت در سال ۱۳۳۴ هجری شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید، اما در طول دهه‌های اخیر با وجود تلاش‌هایی در جهت مرمت و حفاظت، هنوز با چالش‌هایی جدی مواجه است: فرسایش تزئینات داخلی، آسیب به پوشش سقف‌های چوبی، نفوذ رطوبت، نبود سیستم تهویه و گردش هوای کنترل‌شده، تردد بی‌رویه گردشگران بدون نظارت و عدم بهره‌برداری فرهنگی هوشمندانه از جمله این مشکلات‌اند.

تاکنون طرح‌های متعددی برای مرمت جامع این بنا مطرح شده، اما هیچ‌کدام به‌طور کامل اجرایی نشده است؛ موضوعی که علاقه‌مندان به میراث فرهنگی همواره درباره آن ابراز نگرانی کرده‌اند.

هشت‌بهشت، گوهری از عقل و خیال

کاخ هشت‌بهشت، فراتر از یک بنای تاریخی صرف، آیینه‌ای است از نسبت میان خیال‌پردازی ایرانی، اندیشه عرفانی و مهارت‌های معماری. این بنا گویای آن است که معماری ایرانی چگونه می‌تواند در عین استفاده از ریاضیات پیچیده و الگوهای هندسی، روحی شاعرانه و روانی آزاد در فضا ایجاد کند؛ تجربه‌ای که امروز، پس از قرن‌ها، هنوز برای معماران معاصر الهام‌بخش است.

به‌بهانه سنددار شدن این اثر، شاید زمان آن فرارسیده که نگاه جدی‌تری به مرمت اصولی، آموزش‌محور کردن بازدیدها، ارتقای زیرساخت‌های حفاظتی و بازتعریف جایگاه کاخ هشت‌بهشت در هویت فرهنگی شهر اصفهان داشته باشیم.