خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: در سال‌های پایانی سده نوزدهم، زمانی که دوربین عکاسی هنوز رسانه‌ای نوپا و نادر در شرق محسوب می‌شد، ارنست هولتسر، مهندس تلگراف آلمانی، با نگاهی ژرف و عاری از جهانگردی صرف، تصویری بی‌واسطه از زندگی و معماری شهری اصفهان را ثبت کرد. مجموعه‌ای که او از شهر در حال گذار قاجاری به یادگار گذاشت، امروزه از مهم‌ترین اسناد تصویری بافت تاریخی، مناسبات زیستی و سیمای فرهنگی این شهر به‌شمار می‌رود؛ تصاویری که در آن‌ها مردم و معماری، به‌جای آنکه جدا از هم تصویر شوند، در کنار هم دیده می‌شوند و مفهوم «شهر» را در شکل انسانی آن به نمایش می‌گذارند.

این عکس‌ها که سال‌ها در آرشیوهای شخصی و پژوهشی در اروپا پنهان مانده بودند، در دهه‌های اخیر مورد توجه محققان قرار گرفته‌اند. با این حال، کمتر نمایشگاهی در ایران با تمرکز پژوهشی و هدف‌گذاری فرهنگی مشخص به معرفی این آثار پرداخته است. نمایشگاه «اصفهان کهن در آینه تصویر» که از ۲۳ تیرماه تا سوم مرداد در موزه معماری و خلاقیت خانه صفوی برپا شده، تلاش دارد تا ضمن نمایش بخشی از این گنجینه تصویری، خوانشی نو از اصفهان در دوره قاجار ارائه دهد؛ خوانشی که نه‌تنها معمارانه، که مردم‌نگارانه، هنری و تاریخی است.

در گفت‌وگوی پیش‌رو، با شیما معینیان، گردآورنده و کیوریتور این نمایشگاه، درباره شیوه انتخاب آثار، نگاه تحلیلی به عکس‌ها، چالش‌های پژوهشی و اهمیت بازنمایی تاریخ تصویری اصفهان از منظر یک روایت بصری اصیل صحبت کرده‌ایم.

لطفاً برای شروع، خودتان را معرفی کنید و کمی درباره سابقه فعالیت‌هایتان در حوزه هنر و نمایشگاه‌گردانی بفرمایید.

من شیما معینیان هستم، هنرمند و گردآورنده نمایشگاه‌های هنری، به‌ویژه در حوزه تاریخ و هنر اصفهان. تا امروز در چند نمایشگاه گروهی شرکت کرده‌ام و چند پروژه نمایشگاهی را نیز خودم به‌تنهایی یا به‌صورت تیمی برگزار کرده‌ام. تمرکز اصلی من بر نمایش آثاری است که به نوعی به تاریخ و فرهنگ تصویری اصفهان مربوط می‌شوند؛ چه نقاشی و چه عکس‌های مستند تاریخی. عمدتاً مدیریت هنری پروژه‌ها را نیز بر عهده دارم.

نمایشگاه فعلی «اصفهان کهن در آینه تصویر» در واقع سومین پارت از یک پروژه موزه‌ای است. لطفاً درباره روند این پروژه بیشتر توضیح بدهید.

بله، این نمایشگاه ادامه یک مسیر پژوهشی و نمایشگاهی در موزه معماری و خلاقیت صفوی است که با هدف بازخوانی تصویر تاریخی اصفهان طراحی شده. اولین پارت آن به نقاشی‌هایی اختصاص داشت که از دوره صفوی به بعد، از بناها و فضای شهری اصفهان کشیده شده بودند. بعدتر، نمایشگاهی داشتیم با تمرکز بر سفرنامه‌نویسان اروپایی؛ چهار سفرنامه مهم، که من آثار سه نفرشان را گردآوری و تحلیل کردم و در کنار آن‌ها نشست‌های پژوهشی هم برگزار کردیم. حالا در این سومین بخش، سراغ عکس‌های تاریخی رفته‌ایم، به‌ویژه آرشیوی کم‌تر دیده‌شده از ارنست هولتسر که نه‌فقط معماری، بلکه مردم و زندگی روزمره اصفهان قاجاری را ثبت کرده است.

آثار این نمایشگاه مشخصاً از کدام بخش آرشیو هولتسر انتخاب شده‌اند و با چه معیاری گزینش شدند؟

در میان بیش از ۳۰۰ عکس شناخته‌شده‌ای که از هولتسر باقی مانده، من حدود ۲۲ عکس را برای این نمایشگاه انتخاب کردم. انتخاب‌ها بر اساس سه محور انجام شد: نخست، عکس‌هایی که چهره معماری اصفهان را در ۱۵۰ سال پیش نشان می‌دهند، با زاویه‌هایی دقیق و جزئیاتی ارزشمند؛ دوم، تصاویری که فرهنگ پوشش و سبک زندگی مردم را منعکس می‌کنند؛ و سوم، عکس‌هایی که به چهره‌های مهم دوره قاجار و ارتباطات اجتماعی آن زمان می‌پردازند. نکته مهم اینجاست که برخلاف بسیاری از عکاسان آن دوران، هولتسر همیشه انسان را در کنار معماری می‌بیند. در عکس‌هایش مردم حذف نشده‌اند، بلکه بخشی از ساختارند.

این عکس‌ها از نظر فنی چگونه ارائه شده‌اند؟ نمایش آن‌ها با چه ابعادی و چه چیدمانی در نگارخانه انجام گرفته است؟

در نمایشگاه، ۲۲ عکس منتخب در قاب‌هایی با ابعاد ۵۰ در ۵۰ سانتی‌متر به نمایش درآمده‌اند. چیدمان گرافیکی هر قاب به‌گونه‌ای طراحی شده که اطلاعات لازم در کنار تصویر دیده شود: اینکه عکس متعلق به چه موضوعی است، در کدام دوره گرفته شده، چه فرد یا بنایی در آن دیده می‌شود، و چه روایت تاریخی دارد. در کنار برخی عکس‌ها، متنی کوتاه نیز آمده که پیوند میان آن تصویر با بافت فرهنگی یا معماری اصفهان را برجسته‌تر می‌کند.

آیا روی عکس‌ها پردازش یا کار پژوهشی خاصی انجام داده‌اید؟ چه چیزی این نمایشگاه را از نمایش‌های مشابه در فضای اینترنت یا دیگر نگارخانه‌ها متمایز می‌کند؟

بله، اتفاقاً این نکته یکی از بخش‌های کلیدی پروژه ما بود. عکس‌های هولتسر در جاهای مختلف دیده شده‌اند، از کتاب‌ها گرفته تا فضای مجازی. اما اطلاعات دقیق، تاریخی و تحلیلی درباره این عکس‌ها کمتر در دسترس عموم بوده است. ما سعی کردیم در این نمایشگاه با بررسی آرشیوهای متنی و تصویری، اطلاعات عمیق‌تری درباره هر عکس به مخاطب ارائه کنیم. از جمله اینکه افراد حاضر در تصویر که بودند، در چه موقعیت تاریخی قرار داشتند، یا حتی زندگی شخصی خود هولتسر چگونه بر انتخاب سوژه‌هایش تأثیر گذاشته. مثلاً او با یک زن ارمنی ازدواج کرده بود و عکس‌های زیادی از مراسم مذهبی ارامنه و زندگی اجتماعی‌شان در جلفا گرفته، که کمتر دیده شده‌اند.

یعنی نمایشگاه صرفاً تصویری نیست و با یک پشتوانه تحلیلی همراه است؟

دقیقاً. این نمایشگاه تنها به نمایش عکس‌ها بسنده نمی‌کند. همانند دو بخش قبلی این پروژه، یک نشست تخصصی هم در برنامه داریم که در آن عکس‌ها از منظر تاریخ، معماری، عکاسی و جامعه‌شناسی مورد تحلیل قرار می‌گیرند. بسیاری از عکس‌هایی که در نشست معرفی خواهند شد، در خود نمایشگاه به‌دلیل محدودیت فضا قابل ارائه نیستند. ما می‌خواهیم مخاطب نه‌فقط تماشاگر، بلکه مشارکت‌کننده در خوانش بصری تاریخ باشد.

با چه چالش‌هایی در فرایند گردآوری و اجرای این نمایشگاه مواجه شدید؟

چالش اصلی ما، کمبود اطلاعات دقیق و پراکندگی منابع بود. برخی عکس‌ها با اطلاعات نادرست در منابع منتشر شده‌اند. در مواردی، عکس‌هایی از شخصیت‌های مهم دوره قاجار موجود بود، ولی هیچ اطلاعاتی از آن‌ها در منابع داخلی نبود. حتی درباره هولتسر، خانه‌ای که به نام او در جلفا ثبت شده، هیچ سند رسمی یا محتوای تاریخی‌ای در اختیار ما قرار نگرفت. گویی تاریخ تصویری‌مان را فراموش کرده‌ایم. در واقع این پروژه تلاشی است برای ترمیم این فراموشی.

نمایشگاه در چه زمانی و کجا برگزار می‌شود؟ و آیا برنامه‌های جنبی دیگری نیز در نظر گرفته‌اید؟

نمایشگاه از ۲۳ تیرماه در نگارخانه موزه معماری و خلاقیت صفوی آغاز شده و به‌دلیل استقبال خوب مخاطبان تا سوم مردادماه تمدید شده است. بازدید از نمایشگاه در ساعات مختلف روز، از صبح تا ساعت ۹ شب امکان‌پذیر است. نشست تخصصی تحلیل عکس‌ها نیز در همین بازه برگزار خواهد شد، که زمان دقیق آن از طریق رسانه‌های رسمی اعلام می‌شود. خوشبختانه فضای نگارخانه باز است و محدودیت زمانی خاصی برای بازدید وجود ندارد.

و در نهایت، اگر بخواهید در یک جمله هدف اصلی این پروژه را تعریف کنید، چه می‌گوئید؟

هدف ما این است که چهره تاریخی اصفهان را نه از روی روایت‌های شفاهی یا بازسازی‌های نو، بلکه از دل مستندترین منابع تصویری، یعنی عکس‌های کم‌نظیر ارنست هولتسر، بازخوانی کنیم. این عکس‌ها، تاریخ را بدون واسطه بازگو می‌کنند؛ همان‌طور که بوده‌اند، نه آن‌گونه که امروز می‌خواهیم به یاد بیاوریم.