ضرورت احیای کارکردهای مساجد و بازمهندسی ظرفیت های این نهاد تمدنی
اقتصاد ایران: قم- یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی در جامعه اسلامی نهاد مسجد است؛ نهادی که اگر کارکرد خود با بدنه جامعه را به دست آورد، تحقق بخش بسیاری از اهداف اجتماعی خواهد بود.
خبرگزاری مهر، گروه استانها - محدثه نجف زاده: از ابتداییترین روزهای آغاز رسالت رسول اکرم حضرت محمد مصطفی (ص) یکی از مهمترین بخشهای ایجاد شده برای تحقق اهداف این مأموریت ایجاد مکانی به نام «مسجد» بود و مسجد نه صرفاً یک مکان عبادی که در واقع قلب تپنده جامعه زمان خود محسوب میشد.
پیش از اسلام نیز دو مسجد مهم بر روی زمین احداث شده بود، یکی مسجدالاقصی و دیگری مسجد الحرام بودند که اولی به دست حضرت سلیمان (ع) ساخته شده و دیگری نیز یادگار دو پیامبر بزرگ حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) بود.
در آغاز هجرت پیامبر اکرم (ص)، پس از خروج از غار ثور و در هنگام ورود به منطقه و محله قبا، مردم به استقبال آن حضرت آمدند و مسلمانان بنی سالم، اگر چه پیش از ورود پیامبر (ص) مکانی برای نماز ساخته بودند، اما هنوز به صورت رسمی افتتاح نشده بود، پس از اصرار مردم، ناقه آن حضرت کنار مسجد متوقف شد، پیامبر فرود آمدند و این مسجد با قدوم و حضور رسول الله و ایراد خطبه و اقامه نماز جمعه به طور رسمی افتتاح و تثبیت شد و پس از ورود به مدینه نیز نخستین اقدام آن حضرت ساخت مسجد نبوی بود که مرکز همه فعالیتهای اجتماعی، سیاسی، دفاعی و حکومتی مسلمانان شد.
نقش محوری مساجد در جامعه امروز ایران و استان قم
در روزگار کنونی، مساجد با تلفیقی از ارزشهای دینی و ملی بنا میشوند و کارکردهای گوناگونی دارند که حوزه مسائل اجتماعی، آموزشی، بسیج همگانی و جهادی، سیاسی و روشنگری، تبلیغی، رسانهای، روحی روانی، قضائی و گاهی حتی اقتصادی را در بر میگیرند.
اینکه این کارکردها چگونه بتوانند در بطن زندگی مردم و بدنه جامعه ظهور و بروز داشته باشد بستگی به ارتباطات، تقسیم کار، افکارسنجی و دسترس پذیری نهادهای فرهنگی و اجتماعی مرتبط با مسجد و جامعه دارد.
در آخرین جلسه شورای فرهنگ عمومی استان قم که با حضور امام جمعه قم و تولیت حرم مطهر فاطمه معصومه (س)، استاندار، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی قم و دیگر اعضای این شورا برگزار شد، تهیه «سند اولویتهای فرهنگی استان قم» با همکاری ۱۲ نهاد مؤثر فرهنگی مورد اتفاق نظر قرار گرفت.
این سند با مشارکت نهادهایی چون دفتر تبلیغات اسلامی، مسجد مقدس جمکران، حوزههای علمیه، صدا و سیما، دانشگاهها و دیگر مجموعههای فرهنگی در حال تهیه بوده و قرار است نقشه راه آینده فرهنگی استان را ترسیم کند.
قطعاً در این سند مساجد میتوانند یکی از پایههای اصلی اجرا و گسترش اهداف و بستری حیاتی برای مشارکت مردم و سایر نهادهای فرهنگی، اجماع ظرفیتهای بومی استان و همافزایی نهادهای فرهنگی در مسیر تحولات پایدار فرهنگی محسوب شوند.
قم به یکی از قطبهای کمنظیر فرهنگی کشور
محمدرضا سوقندی، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی قم با اشاره به ظرفیتهای متنوع و گسترده فرهنگی در این استان، اظهار کرد: وجود ۷۰۰ مؤسسه فرهنگی، ۵۱۲ کانون فرهنگی هنری مساجد و دهها ناشر فعال در حوزه مجلههای تخصصی، علمی و دینی، قم را به یکی از قطبهای کمنظیر فرهنگی کشور تبدیل کرده است.
به گفته او آنچه این ظرفیتها را مؤثر و کارآمد میسازد، پیوند آنها با بدنه اجتماعی و تحولات واقعی جامعه است؛ در صورتی که جریان فرهنگی از بطن زندگی مردم فاصله بگیرد، اثربخشی آن کاهش یافته و به حاشیه رانده میشود.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم خرداد سال جاری نیز در آئین افتتاحیه طرح اوقات فراغت کانونهای فرهنگی هنری مساجد استان تاکید کرد که کانونهای مساجد باید همواره به مأموریت و هویت اصیل خود وفادار بمانند و اساسنامه این نهادها، محوریت روحانیت، مساجد و مردم را در پیشبرد اهداف فرهنگی و هنری به رسمیت شناخته و این مهم باید در همه سطوح مدیریتی و اجرایی مورد توجه قرار گیرد و هر زمان که از مسجد، روحانیت و ولایت فاصله گرفته شد، انحرافات نیز آغاز گشت و امروز نیز راه برونرفت از آسیبهای فرهنگی، بازگشت به این مبانی و تقویت نقش کانونهای فرهنگی هنری مساجد در فرآیند هویتیابی نسل جوان است.
نقش مساجد چگونه احیا میشود؟
مرکز پژوهشهای مجلس در سال گذشته مطالعه راهبردی را با عنوان «کارکرد اجتماعی نهاد دین در ایران امروز؛ چالشهای تحقق کارکرد اجتماعی نهاد مسجد در ایران» منتشر کرد که ضمن بررسی جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، دلایل عدم تحقق جایگاه اصلی مساجد در جامعه را بررسی کرده است.
این پژوهش تاکید میکند که در تحلیل مرحله عمیق نقاط چالشی و کلان سیاستگذاری مسجد در ایران در راستای احیای کارکردهای اجتماعی آن، علت العلل مشکلات این عرصه را میتوان «نگاه انفکاکی به نهاد مسجد از جامعه پیرامونی و بدون ربط دیدن آن با سایر نهادها و نظامهای اجتماعی» و در نتیجه «سیاستگذاری نهاد مسجد بدون توجه به الگوها و کلان روندهای توسعه ای» و «سیاستگذاری دستگاهها و نهادهای دولتی و عمومی بدون توجه به ماهیت و ظرفیت نهاد مسجد» دانست.
به زبان سادهتر، جدا کردن نقش مساجد از جامعه و نیازهایش، تعریف وظایف مساجد بدون توجه به تحولات جامعه و سیاستگذاری بدون توجه به ظرفیتهای عظیم مساجد این نهاد مهم را از کسب جایگاه واقعی و تأثیرات حقیقی اش در زندگی مردم دور کرده است.
این مطالعه در ادامه پیشنهاد میکند که «تعیین جایگاه نهاد مسجد در کلان الگوی توسعه از جمله توسعه شهری در جمهوری اسلامی ایران» به عنوان اولین ضرورت سیاستگذاری نهاد مسجد شناسایی میشود و در نهایت پیشنهادهای سیاستی آن شامل تهیه سند بالادستی و کلان سیاستگذاری مسجد توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی، بازمهندسی ساختارهای ناظر بر حوزه مسجد مبتنی بر دال مرکزی احیای کارکرد اجتماعی این نهاد، ملزم کردن دستگاههای دولتی و غیردولتی به ارائه بخشی از خدمات اجتماعی خود در بستر مسجد و گسترش تدریجی ارائه این خدمات توسط دستگاههای مزبور مطرح میشود.
بنابراین بازتعریف جایگاه مساجد با توجه به ظرفیتهای عظیم این نهاد برای حضور اقشار مختلف مردم، ارائه خدمات دولتی و دستگاههای فرهنگی از کانال مساجد و توجه به نیاز فکری و اجتماعی مردم و اتصال حل این نیاز با مساجد میتواند این مکان مقدس را یکبار دیگر برای تأثیرگذاری بر کشور احیا کند.
مساجد قم بستر حضور جوانان و نوجوانان
طی سالهای اخیر و پس از آسیب شناسی شرایط جوانان و نوجوانان در دهه ۸۰ خورشیدی، خوشبختانه نهادهای دینی بیش از گذشته در سراسر کشور مورد توجه قرار گرفتند.
تشکیل گروههای جهادی، سرود، فرهنگی و اجتماعی محلات از دل مساجد سرمایه عظیمی است که برای حفظ آن باید برنامه ریزی دقیقی انجام داد و در مساجد استان قم نیز هم اکنون بیش از هزار و ۳۰۰ گروه فرهنگی هنری تشکیل شده است و این آمار با توجه ویژه امکان افزایش نیز دارد.
حجتالاسلام والمسلمین محمدرضا حیدری، مدیر ستاد کانونهای فرهنگی هنری مساجد استان قم در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به تنوع چشمگیر فعالیتهای کانونهای فرهنگی و هنری مساجد استان اظهار کرد: هماکنون ۹۰ گروه سرود، ۸۰ گروه نمایشی و ۱۱۸ کتابخانه در مساجد استان فعال هستند و افزون بر این، ۴۵ گروه در حوزههای هنری از جمله هنرهای تجسمی و ادبیات مشغول به فعالیتاند و توسعه گروههای فیلمسازی نیز در دستور کار قرار دارد؛ همچنین بیش از ۶۸۰ گروه قرآنی با رویکرد قرآنی-عترتی و حدود ۱۰۰ گروه مواسات و خدمات اجتماعی بهصورت تخصصی در حال ارائه خدمت هستند که برخی از آنها در قالب کانونهایی چون حضرت خدیجه (س) و نیایش فعالیت میکنند.
به گفته حیدری ساختار فعالیتهای مساجد در استان قم شامل سه شبستان «فرهنگ»، «هنر» و «نوآوری» است و بر این اساس در شبستان فرهنگ، محوریت با کتاب، قلم و دانایی است؛ در شبستان هنر فعالیتهایی همچون سرود، نمایش و هنرهای تجسمی دنبال میشود و در شبستان نوآوری نیز کارآفرینی و فناوری مورد توجه قرار گرفته است.
علاوه بر برنامهریزی جامع برای غنیسازی اوقات فراغت نوجوانان از طریق مساجد، رویداد «همصدا با مسجد» در حرم مطهر حضرت معصومه (س) با همکاری بیش از ۳۰ نهاد فرهنگی و اجرایی استان از جمله هلال احمر، سازمان فنیوحرفهای، دفتر تبلیغات اسلامی و هیئتهای دانشآموزی برگزار شد.
همچنین قرارگاه عملیات رسانهای و راهاندازی لشکر سایبری نوجوانان و شناسایی و استعدادیابی نوجوانان که از سال گذشته با رویکرد هویتبخشی و شخصیتسازی از اقدامات دیگر در مساجد استان قم است.
لزوم دسترسی و حضور اقشار مختلف به مساجد
با وجود همه این اقدامات اما نهاد مسجد به عنوان یک نهاد فرهنگ ساز و عملگرا میتواند با یک نگاه جامع، به روز، هم صدا با نیازهای جوانان و خانوادهها و بازتعریف وظایف سایر بخشهای فرهنگی در قبال ظرفیتهای آن، به یک جایگاه تاریخی و حیاتی در کشور و استان قم برسد.
دسترسی به مسجد در هر برههای باید برای مردم مهیا باشد و نباید میان زندگی مردم و نهاد مسجد فاصلهای وجود داشته باشد و حضور در مسجد تنها به ساعات فریضه نماز محدود گردد. به خصوص که در شرایط کنونی و جنگ تحمیلی ۱۲ روزه دشمن صهیونیسم و آمریکای جنایتکار، جامعه ایران بیش از پیش به محوری برای همدلی و افزایش توان اجتماعی و تولید فرهنگ ایثار و حماسه نیاز دارد.
رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه ای همواره بر جایگاه ویژه و محوری مسجد در جامعه تأکید داشتهاند و آن را کانون دین، فرهنگ، و اجتماع میدانند و به نظر ایشان، مسجد باید به عنوان مرکزی برای جذب جوانان، ترویج معارف اسلامی، و پاسخگویی به نیازهای مختلف جامعه عمل کند.
به گفته رهبر معظم انقلاب اسلامی میان مسجد و مراکز آموزشی در هر محل، همکاری و پیوند تعریف شده و شایستهای برقرار شود و مسجد باید رابطه خود را با جوانانی که ازدواج میکنند، با کسانی که به موفقیتهای علمی و اجتماعی و هنری و ورزشی دست مییابند، با صاحب همّتانی که کمک به دیگران را وجهه همت میسازند، با غمدیدگانی که غمگساری میجویند، و حتی با نوزادانی که متولد میشوند، برقرار و مستحکم کند. مسجد باید در هر منطقه و محل؛ مأمن و مایه خیر و برکت باشد.
ایشان در این زمینه میفرمایند، «ملت ایران باید مساجد را مغتنم بشمارد و پایگاه معرفت و روشنبینی و روشنگری و استقامت ملی به حساب آورند. اگر کسی خیال کند که در مسجد، فقط چند رکعت نماز میخوانند و بیرون میآیند و این چه تأثیری دارد، خطاست. اینطور نیست. اوّلاً اگر همان چند رکعت نماز هم با چشم بصیرت نگاه شود، خودِ نماز که بهزبان مُشرِّع مقدّس نماز و اذان، خیرالعمل و فلاح است، مایه برکات زیادی میشود. نماز یک ملت را به قیامِ للَّه وادار میکند. نماز انسانها را از فساد دور و به خلوص و فداکاری نزدیک میکند. بنابراین مسجد، هم مدرسه است، هم دانشگاه، هم مرکز تفکّر و تأمل، هم مرکز تصفیه روح، هم مرکز خلوص و مرکز اتّصال بنده به خداست.»