فرادید: سرمه (خط‌چشم) سیاه باستانی که در گورهای عصر آهن پیدا شده، فرمولی ناشناخته از ترکیب گرافیت و اکسید منگنز است که هزاران سال پیش از فرمول‌های امروزی ساخته شده است.

پژوهشگران در یک کشف باستان‌شناسی بی‌سابقه، روش درست کردن سرمه را یافته‌اند که مربوط به قرون ۷ تا ۹ پیش از میلاد در غرب ایران است. این وسیله‌ی آرایشی چشم که در گورستان «کانی کوتر» کردستان در حاشیه امپراتوری آشور قدیم پیدا شده، فرمولی نوآورانه دارد که کاملاً با آرایش‌های سنتی مبتنی بر سرب در خاور نزدیک باستان متفاوت است. 

تیم بین‌المللی پژوهش به رهبری دکتر سیلویا آمیکونه از دانشگاه توبینگن دریافته که این پودر سیاه چشم از «گرافیت طبیعی» و «اکسید منگنز» ساخته شده و هیچ اثری از سرب یا مواد آلی در آن نیست؛ ترکیبی نادر که چه‌بسا نشان‌دهنده زیبایی‌شناسی فلزی درخشان بوده که نخبگان محلی آن را ترجیح می‌دادند. 

دکتر آمیکونه توضیح داده: «به جای استفاده از سرب که میان مردم بین‌النهرین و مصر رایج بود، این جامعه به دستور ویژه‌ای با استفاده از مواد معدنی محلی رسیده بود.» 

این پژوهش که در جدیدترین شماره نشریه Archaeometry منتشر شده، فصل تازه‌ای به درک ما از آداب زیبایی، زینت فردی و فرهنگ مادی جوامع ایران باستان در حاشیه امپراتوری قدرتمند آشور افزوده است. 

نوآوری نخبگان عصر آهن

گورستان «کانی کوتر» در رشته‌کوه‌های زاگرس، گورهایی از عصر آهن دوره سوم دارد که بسیاری از آن‌ها وابسته به افراد بالامقام است. پژوهشگران کنار گورنهاده‌های همیشگی مانند آینه‌ها و ابزارهای آرایشی، ظرفی سفالی حاوی پودر آرایشی سیاه کشف کردند که ترکیب آن دانشمندان را شگفت‌زده کرد. 

دکتر شلیر آملیراد از دانشگاه هایدلبرگ و نویسنده مشترک این پژوهش گفته: «این نخستین بار است که سرمه‌ی کاملاً ساخته‌شده از گرافیت و اکسید منگنز را می‌بینیم. این کشف گواه استفاده‌ی خلاقانه از مواد و نوآوری منطقه‌ای است؛ امضایی به‌راستای بی‌همتا در سوابق باستان‌شناسی.» 

روش‌های پیشرفته‌ی تحلیل، نبودِ سرب و ترکیبات آلی را اثبات کرد. درحالی‌که ترکیبات آلی ممکن است در طول زمان تجزیه شده باشند، یافته‌های کنونی خبر از فرمولی هوشمندانه و هدفمند می‌دهد که گواه سطح بالایی از سازگاری فناوری و فرهنگی است. 

منابع محلی، دیدگاه‌های جهانی

استفاده از مواد معدنی محلی مانند گرافیت و اکسید منگنز به معنای درک مواد طبیعی و کاربردهای آن‌ها در زینت فردی است. این یافته‌ها نشان می‌دهند جوامع واقع در مرز شرقی امپراتوری آشور تنها گیرنده فرهنگی نبوده‌اند، بلکه دست به نوآوری هم می‌زدند. 

آمیکونه درباره این کشف گفته: «این کشف درک ما از اینکه مردم حاشیه‌ی امپراتوری‌های بزرگ چگونه ابرازِ هویت و مقام می‌کردند را بالا برده است. این داده‌ها به درک ما از فناوری، آرایش و تبادل فرهنگی عصر آهن بین آشور و جوامع اولیه ایرانی می‌افزاید.» 

تصاویر میکروسکوپی FEG-SEM-SE از نمونه کانی کوتر شامل: (a) کریستال پی‌رولوزیت با شکاف کامل (b) جزئیاتی که فازهای معدنی سطح را نشان می‌دهد (c) فلدسپات پتاسیم (d) پلاژیوکلاز (e) فیلوسیلیکات (f) رس همراه با پی‌رولوزیت (g) کوارتز و (h) کلسیت می‌شود. 

اهمیت فرهنگی ابزار آرایشی ایران باستان

این یافته‌ها شواهد فزاینده‌ای است که نشان می‌دهد جوامع عصر آهن در ایران تنها تابع فرهنگ آشور نبودند، بلکه نوآورانی کوشا با شیوه‌های زیبایی‌شناسی ویژه خودشان بودند. انتخاب مواد معدنی (گرافیت برای صافی و درخشش و اکسید منگنز برای رنگ‌پذیری قوی و پرنگ) نشان‌دهنده هدف آرایشی و مهارت منطقه‌ای است.  دکتر آمیکونه می‌گوید چنین کشفیاتی به ما امکان می‌دهد نه تنها ظاهر مردم، بلکه طرز تفکر آن‌ها درباره زیبایی و مقام اجتماعی را بازسازی کنیم. 

نگاهی به آیین‌های زیبایی باستانی

کارلا پولمان، سرپرست دانشگاه توبینگن، اهمیت کلی این دستاوردها را چنین بیان کرده: «به کمک علم مدرن، به دنیاهای ازدست‌رفته دسترسی پیدا می‌کنیم. درک اینکه مردم چگونه زندگی می‌کردند، چگونه خودشان را بیان می‌کردند و چگونه فرهنگ‌هایشان را می‌ساختند.» 

این خط‌چشم ۳۰۰۰ ساله پنجره‌ای نو به زندگی روزمره و بیان شخصی نخبگان عصر آهن گشوده و همچنین دانش ما درباره شیمی باستان و نوآوری‌های آرایشی که بسیار جلوتر از زمان خود بوده‌اند، عمیق‌تر و گسترده‌تر می‌کند.