‌خبرگزاری مهر، گروه بین‌الملل، حسن شکوهی نسب: امروز پنجشبه (۲۲ خرداد) قطعنامه پیشنهادی سه کشور اروپایی (فرانسه، انگلیس و آلمان) با همراهی آمریکا، علیه برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای کشورمان، در نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تصویب رسید.

در این قطعنامه که با ۱۹ رأی موافق، ۱۱ رأی ممتنع و ۳ رأی مخالف به تصویب رسید، بدون اشاره به همکاری‌های همیشگی و گسترده جمهوری اسلامی ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تهران به عدم پایبندی به تعهدات پادمانی متهم شده است.

همچنین در این سند، ادعاهای سیاسی پادمانی و ریشه‌دار در اسناد جعلی رژیم صهیونیستی تکرار و ادعا شده است که ایران از سال ۲۰۱۹ در همکاری کامل و به موقع با آژانس درباره «مواد و فعالیت‌های هسته‌ای اعلام‌نشده در چندین محل» کوتاهی کرده است.

همچنین در این متن ادعای گوناگونی مطرح شده از جمله اینکه ناتوانی آژانس در ارائه تضمین درباره صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران، موضوعی است که می‌تواند در صلاحیت شورای امنیت سازمان ملل قرار گیرد.

اغراض سیاسی آمریکا و متحدان اروپایی به‌رغم همکاری سازنده ایران

همکاری نزدیک ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی طی سال‌های اخیر به ویژه در دوره اجرای برجام بر کسی پوشیده نیست. در زمان امضای برجام در سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۴)، تمام موضوعات مرتبط با اتهامات مطرح‌شده علیه ایران حل‌وفصل شد. پس از آن، شاهد انتشار ۱۵ گزارش از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بودیم که اجرای تعهدات ایران را تأیید کرد و هیچ‌گونه اعتراض یا مسئله‌ای مطرح نشد.

این وضعیت تا زمانی که زمزمه‌های خروج آمریکا از برجام آغاز و نهایتاً در سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۸)، آمریکا به‌صورت رسمی از این توافق خارج شد، ادامه داشت. ایران در واکنش به این اقدام، حدود یک سال و چند ماه سیاست «صبر راهبردی» را در پیش گرفت و سپس به‌تدریج تعهدات خود را کاهش داد.

با وجود اینکه آمریکا دلیل اصلی نابودی توافق و کاهش تعامل ایران با آژانس بود اما از زمان خروج ترامپ از برجام تا کنون، چهار قطعنامه علیه ایران صادر شده است، با وجود اینکه ایران دسترسی‌های درخواستی را فراهم کرده است.

در همین ارتباط «میخائیل اولیانوف» دیپلمات ارشد روسیه در وین در نشست شورای حکام، ضمن انتقاد از پیش‌نویس قطعنامه ارائه‌شده توسط انگلیس، فرانسه و آلمان با حمایت آمریکا گفت: «دبیرخانه آژانس حتی زحمت ارائه آمار دقیق در مورد حجم فعالیت‌های راستی‌آزمایی در ایران را به خود نداده است. در سال گذشته، ۱۲۵ بازرس در ایران فعال بودند، ۴۹۳ بازرسی انجام شد، ۱۴۴ مورد بازرسی اطلاعات طراحی و ۱۲۶۰ نفر-روز فعالیت میدانی انجام گرفت. بازرسی‌های ایران از نظر فراوانی دومین رتبه را در میان اعضای آژانس دارد و هیچ کاهش فعالیتی ثبت نشده است.»

بنابراین، به‌رغم آنکه ایران همواره همکاری سازنده‌ای در چارچوب مقررات آژانس و مذاکرات هسته‌ای داشته و بارها با حسن نیت، مذاکرات غیرمستقیمی با آمریکا برگزار کرده است، آمریکا و متحدان اروپایی آن از پاسخ به این رویکرد مثبت ایران خودداری کرده‌اند.

تحلیلگران بر این باورند که این کشورها به جای تعامل منطقی، از ظرفیت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای دستیابی به اهداف سیاسی استفاده کرده و می‌کوشند شروط یک‌جانبه و زیاده‌خواهانه‌ای نظیر صفرسازی کامل توان غنی‌سازی اورانیوم را به ایران تحمیل کنند؛ مطالبه گزافی که تهران همواره آن را خط قرمز خود تلقی و رد کرده‌است.

کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا، فرانسه، انگلیس و آلمان به‌طور هماهنگ و هدفمند تلاش کرده‌اند تا با طرح ادعاهای مبهم و بدون پشتوانه فنی معتبر در خصوص مکان‌هایی نظیر تورقوزآباد و لواسان، زمینه‌ساز ایجاد فشار و هجمه بین‌المللی علیه ایران شوند. این ادعاها که از سوی ایران همواره رد شده‌اند، به نظر می‌رسد با هدف ایجاد جو منفی جهانی و منزوی کردن ایران در عرصه بین‌الملل صورت گرفته‌اند تا از این طریق توانایی هسته‌ای صلح‌آمیز و مشروع ایران زیر سوال برود.

تحلیلگران همچنین معتقدند که غرب تمایل واقعی برای حل‌وفصل منطقی و پایدار مسئله هسته‌ای ایران ندارد، بلکه از موضوع هسته‌ای به‌عنوان اهرمی سیاسی برای تضعیف موقعیت منطقه‌ای و بین‌المللی ایران بهره‌برداری می‌کند. هدف نهایی از این رویکرد سیاسی، ایجاد تغییرات ساختاری در منطقه غرب آسیا مطابق منافع غربی است.

به همین دلیل، رویکرد سیاسی و فشارهای مداوم آمریکا و متحدان اروپایی، ممکن است نه تنها باعث اخلال در روند دیپلماتیک و سازنده مذاکرات هسته‌ای شود، بلکه سطح تنش‌ها و بی‌اعتمادی‌ها را افزایش داده و فرصت‌های واقعی و ارزشمند برای دستیابی به یک توافق جامع و بلندمدت را نیز از بین ببرد.

در همین پیوند سفیر و نماینده دائم روسیه نزد سازمان‌های بین‌المللی در وین، قطعنامه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را سیاسی، بی‌پایه و زیان‌بار توصیف کرد و هشدار داد که استفاده ابزاری از آژانس برای اهداف سیاسی، تبعات سنگینی برای نظام عدم اشاعه خواهد داشت.

فروپاشی اعتبار فنی آژانس در برابر فشارهای سیاسی

تصویب چنین قطعنامه‌ای با انگیزه‌های سیاسی عواقب جدی برای اعتبار و جایگاه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به همراه دارد. نخستین پیامد این رویکرد سیاسی، کاهش شدید اعتماد بین‌المللی به گزارش‌ها و ارزیابی‌های فنی و تخصصی آژانس است. بسیاری از کشورها در آینده با احتیاط و تردید بیشتری به ارزیابی‌های این نهاد بین‌المللی نگاه خواهند کرد.

افزون بر این، رویکرد سیاسی شورای حکام، آژانس را درگیر مناقشات سیاسی بین‌المللی می‌کند و این امر آن را بیش از پیش از انجام مأموریت‌های اصلی و حرفه‌ای خود دور می‌سازد. بسیاری از کارشناسان نگرانند که سیاسی شدن این نهاد، توانایی آن را در حل‌وفصل اختلافات فنی و تخصصی بین کشورها به شدت کاهش دهد.

در این میان، بی‌طرفی به عنوان مهم‌ترین اصل حاکم بر فعالیت آژانس به مخاطره افتاده‌است. عدم رعایت بی‌طرفی در مسائل هسته‌ای و تبعیت از منافع سیاسی برخی بازیگران، به‌ویژه با کشف اسناد همکاری پنهان آژانس با رژیم صهیونیستی درباره اقدامات خرابکارانه این رژیم در تأسیسات هسته‌ای ایران، اعتبار آژانس نزد جهان و حتی اعضای غیر غربی آن به شدت تخریب شده‌است.

همچنین، سیاسی شدن عملکرد آژانس ممکن است باعث شده‌است که کشورها از همکاری صادقانه و مؤثر با این نهاد خودداری کنند. این امر به کاهش اثرگذاری نظارت‌های بین‌المللی بر برنامه‌های هسته‌ای کشورها منجر خواهد شد و به نوبه خود می‌تواند موجب افزایش تنش‌های امنیتی و بی‌ثباتی بین‌المللی شود.

واکنش قاطع ایران و لزوم بازگشت آژانس به مأموریت فنی

در واکنش به قطعنامه سیاسی شورای حکام، جمهوری اسلامی ایران موضعی صریح، قاطع و چندلایه اتخاذ کرده است. وزارت امور خارجه و سازمان انرژی اتمی در بیانیه‌ای مشترک، اقدام آمریکا و سه کشور اروپایی را محکوم کرده و آن را استفاده ابزاری از سازوکارهای بین‌المللی برای پیشبرد اغراض سیاسی بدون تکیه بر مبانی فنی و حقوقی دانسته‌اند. در این بیانیه تأکید شده است که ایران ناگزیر به پاسخ‌گویی متقابل خواهد بود و این پاسخ در چارچوب حقوق بین‌الملل و تعهدات مشروع ایران صورت خواهد گرفت.

در همین راستا، سازمان انرژی اتمی اعلام کرده است که به دستور رئیس این سازمان، فرآیند راه‌اندازی یک مرکز جدید غنی‌سازی در مکان امن آغاز شده و همچنین ماشین‌های نسل اول در مرکز غنی‌سازی شهید علیمحمدی (فردو) با ماشین‌های پیشرفته نسل ششم جایگزین خواهند شد. این اقدامات پاسخی فنی و قانونی به قطعنامه‌ای است که نه بر پایه واقعیات علمی بلکه با انگیزه‌های سیاسی تنظیم شده است.

هم‌زمان، «سیدعباس عراقچی» وزیر امور خارجه کشورمان، در اظهاراتی صریح در شبکه اجتماعی ایکس (توئیتر سابق) خطاب به سه کشور اروپایی نوشت: «شما هفت سال فرصت داشتید تا تعهدات برجامی خود را انجام دهید اما شکست خوردید، خواه از روی عمد، خواه از روی ناتوانی». عراقچی این اقدام را خطای راهبردی دیگری دانست که ایران را وادار به واکنش قاطع خواهد کرد.

به نظر می‌رسد، هیچ‌یک از اقدامات متقابل ایران، خارج از چارچوب‌های حقوقی و بین‌المللی نخواهد بود اما تهران در برابر فشارهای غیرقانونی، از حقوق هسته‌ای و ملی خود با قاطعیت دفاع خواهد کرد. بی‌تردید مسئولیت هرگونه تشدید تنش و بی‌ثباتی نیز متوجه کشورهای بانی این قطعنامه خواهد بود.

در همین زمینه، برخی سناریوهای احتمالی از سوی رسانه‌ها و تحلیلگران مطرح شده که شامل کاهش سطح همکاری‌های نظارتی، بازنگری در اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی و حتی احتمال بررسی خروج از معاهده NPT در صورت استمرار فشارهای ناعادلانه است.

در چنین شرایطی، کارشناسان و ناظران بین‌المللی تأکید دارند که آژانس باید هرچه سریع‌تر به مأموریت اصلی خود که همانا نظارت فنی، بی‌طرفانه و بر اساس استانداردهای بین‌المللی است، بازگردد. ورود به عرصه سیاست‌زدگی، نه تنها توان حرفه‌ای آژانس را تضعیف می‌کند بلکه به‌مرور زمان نقش آن را در نظام امنیتی بین‌المللی بی‌اثر خواهد کرد.

آژانس باید با پرهیز از پذیرش اطلاعات هدایت‌شده از سوی منابع مشکوک مانند رژیم صهیونیستی و جلوگیری از استفاده ابزاری برخی کشورها از این نهاد، استقلال و اعتبار خود را حفظ کند. تنها در این صورت است که می‌توان اعتماد کشورهای عضو به‌ویژه کشورهای در حال توسعه و غیروابسته را دوباره جلب کرد.

بازگشت به چارچوب تخصصی همچنین می‌تواند بستری برای ازسرگیری گفت‌وگوهای سازنده بین ایران و آژانس فراهم آورد. بدون بازگشت به مسیر فنی و بی‌طرف، نه تنها همکاری‌ها کاهش می‌یابد، بلکه خطر تشدید بحران‌های امنیتی نیز به شدت افزایش خواهد یافت.

در نهایت، حفظ نقش سازنده آژانس در نظم بین‌الملل، مستلزم احترام به اصول حرفه‌ای، عدم جانبداری و اجتناب از سیاسی‌کاری در موضوعاتی نظیر برنامه هسته‌ای ایران است.