خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: قلم‌زنی یکی از کهن‌ترین و ظریف‌ترین هنرهای سنتی ایران است که با ترکیب خلاقیت، مهارت و صبر، بر سطح فلزاتی همچون مس، نقره و برنج نقش می‌زند. این هنر که در زمره شاخه‌های فلزکاری سنتی ایران قرار دارد، با استفاده از قلم و چکش انجام می‌شود و طی آن هنرمند، نقوش مورد نظر را با ضربات منظم و حساب‌شده بر سطح فلز حک می‌کند. قلم‌زنی در کنار زیبایی بصری، حامل روایت‌های فرهنگی، تاریخی و حتی اسطوره‌ای است که بر پیکره فلز جان می‌گیرد.

اصفهان؛ پایتخت قلم‌زنی ایران

اصفهان از دوره صفویه به‌عنوان مهم‌ترین مرکز تولید و آموزش قلم‌زنی در ایران شناخته می‌شود. حضور دربار صفوی، حمایت‌های شاه‌عباس اول، شکل‌گیری بازار بزرگ هنرمندان و نزدیکی با سایر هنرهای مرتبط همچون میناسازی، فیروزه‌کوبی و طلاکاری، موجب شد تا اصفهان به قطب قلم‌زنی کشور بدل شود. مدارس سنتی و سپس هنرستان‌های صنعتی اصفهان، نقشی اساسی در انتقال دانش این هنر ایفا کردند. امروز نیز عمده هنرمندان برجسته قلم‌زن در کارگاه‌های بازار اصفهان، به‌ویژه در میدان نقش‌جهان، مشغول به فعالیت هستند.

فنون و ابزار قلم‌زنی

در فرآیند قلم‌زنی، نخست سطح فلز به‌طور کامل صاف شده و سپس طراحی اولیه با مداد یا کاربن بر آن منتقل می‌شود. پس از آن، به کمک قلم‌هایی با سری‌های مختلف (ازجمله قلم نیم‌بر، زمینه‌بر، سایه‌زن و سوزنی) و ضربات چکش، نقوش به‌آرامی روی فلز پدیدار می‌شوند. در برخی سبک‌ها، سطح حکاکی‌شده با قیر پر شده و پس از خشک‌شدن، سیاهی در شیارها باقی می‌ماند و کنتراست بیشتری ایجاد می‌کند. مواد رایج برای قلم‌زنی شامل ورق‌های مس، نقره، برنج و گاهی طلا است.

سبک‌های قلم‌زنی در اصفهان

سبک رایج در قلم‌زنی اصفهان، سبک برجسته و نیم‌برجسته است که در آن، خطوط طراحی عمق بیشتری داشته و تصویر، نمای سه‌بعدی پیدا می‌کند. نقوش سنتی همچون اسلیمی، ختایی، گل و مرغ، شکارگاه، مجلس‌های شاهنامه، داستان‌های عاشقانه ایرانی و آیاتی از قرآن کریم از جمله مضامین رایج در قلم‌زنی هستند. سبک «ریزقلم» نیز که بیشتر بر اشیای کوچک مانند قاب آینه، جعبه جواهرات یا قلم‌دان اعمال می‌شود، نیازمند مهارت بالا و دقتی بی‌نظیر است.

قلم‌زنی؛ هنر جهانی‌شده اصفهان

قلم‌زنی اصفهان در سال ۱۳۹۸ به‌عنوان یک مهارت سنتی، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده و در سال‌های اخیر در بازارهای بین‌المللی نیز جایگاه یافته است. آثار فاخر هنرمندان اصفهانی در نمایشگاه‌های جهانی صنایع‌دستی از جمله میلان، پکن، دوحه و مسکو ارائه شده و از آن‌ها به‌عنوان نماد هنر ایرانی یاد می‌شود. همچنین آموزش قلم‌زنی در دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های فنی حرفه‌ای نیز موجب جذب هنرجویان از سراسر کشور و حتی سایر کشورها شده است.

استاد حسن سالارپور، استاد جواد قاسمی، استاد حسین زابلیان و استاد رحیم نادری از نام‌آورترین هنرمندان قلم‌زن اصفهان در دهه‌های اخیر بوده‌اند که آثار آنان در موزه‌ها و کلکسیون‌های خصوصی نگهداری می‌شود. همچنین نسل جدیدی از قلم‌زنان، به‌ویژه زنان هنرمند، در سال‌های اخیر با نگاهی نو و همراهی با طراحی معاصر، آثار بدیعی در حوزه صنایع‌دستی خلق کرده‌اند. امروزه قلم‌زنی نه‌تنها در آثار فاخر هنری بلکه در زندگی روزمره مردم نیز حضوری ملموس دارد؛ از ظروف تزئینی و قاب عکس تا تزئینات معماری داخلی.

چالش‌ها و امیدها

هرچند قلم‌زنی همچنان زنده و پویا باقی مانده است، اما این هنر نیز با چالش‌هایی همچون گرانی مواد اولیه، کاهش تقاضا، رقابت با کالاهای چینی، و نبود بیمه و حمایت از هنرمندان مواجه است. کارشناسان بر لزوم ایجاد بازارهای پایدار، حمایت مادی و معنوی از هنرمندان، برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی و استفاده از ظرفیت‌های دیپلماسی فرهنگی برای ترویج این هنر تأکید دارند. روز جهانی صنایع‌دستی، فرصتی است برای یادآوری اهمیت حفظ و حمایت از هنرهایی چون قلم‌زنی که ریشه در فرهنگ، تاریخ و هویت ایران دارند.