خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - سمیرا محمدی: دریاچه کاسپین بعنوان بزرگترین پهنه آبی بسته دنیا، نقش حیاتی در تعادل زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی منطقه اوراسیا ایفا می‌کند. افت سطح آب این دریا تبعات قابل توجهی در زمینه‌های محیط‌زیست، حمل‌ونقل، شیلات، کشاورزی، زندگی ساحل‌نشینان و حتی معادلات ژئوپلیتیکی دارد.

خسارت به بنادر و حمل‌ونقل دریایی، تأثیر بر تنوع زیستی و اکوسیستم‌های حساس تالاب‌ها، مناطق تخم‌ریزی ماهیان، محل زیست پرندگان مهاجر و زیستگاه‌های خاص، خطرهای اقتصادی و اجتماعی برای ساحل‌نشینان و جوامع محلی که معیشت آن‌ها وابسته به صید، گردشگری یا کشاورزی در نواحی ساحلی است و همچنین نابودی زیرساخت‌های ساحلی با عقب‌نشینی آب دریا و تشدید تنش‌های منطقه‌ای، تنها بخشی از عواقب جبران‌ناپذیر کاهش تراز آب کاسپین است.

افزایش زمین‌های ساحلی قابل استفاده برخی زمین‌های جدید که به‌واسطه عقب‌نشینی دریا به خشکی تبدیل می‌شوند، قابلیت استفاده برای فعالیت‌های کشاورزی، گردشگری یا صنعتی را پیدا می‌کنند و همچنین امکان مدیریت منابع آبی ورودی کاهش سطح آب، لزوم بازنگری در شیوه مدیریت رودخانه‌های ورودی، بهره‌برداری از منابع آب و تعاملات بین‌کشوری را پررنگ‌تر کرده است، شاید نتایج مثبت کاهش تراز آب دریای کاسپین باشد.

تراز آب کاسپین در یک قرن

«عباس عاشوری» رئیس اداره محیط زیست دریایی اداره کل محیط زیست گیلان، در گفتگو با خبرنگار مهر، به بررسی روند تغییرات سطح تراز آب دریای کاسپین و عوامل مؤثر بر آن پرداخت و بر ضرورت همکاری بین‌المللی و استفاده از ظرفیت‌های قانونی و دیپلماتیک برای مدیریت این بحران زیست‌محیطی تأکید کرد.

روند تغییرات سطح تراز آب دریای کاسپین بر اساس اظهارات عاشوری، بیشترین سطح تراز آب دریای کاسپین طی حدود ۱۰۰ سال گذشته در دهه ۷۰ شمسی (حدود سال ۱۳۷۴) ثبت شده و کمترین سطح در دهه ۵۰ شمسی (سال‌های ۱۳۵۴ و ۱۳۵۶) رخ داده است. پس از کاهش چشمگیر در دهه ۵۰، سطح آب کاسپین روند افزایشی پیدا کرد تا اوایل دهه ۷۰، اما از آن زمان به بعد روند کلی سطح آب نزولی بوده است.

نبض کاسپین در دست ولگا

رئیس اداره محیط زیست دریایی گیلان تأکید کرد: عوامل متعددی در تغییر سطح تراز آب خزر دخیل هستند، اما بیشترین تأثیر به رودخانه ولگا و سدهای متعددی که روسیه بر آن ساخته، نسبت داده می‌شود. این رودخانه تقریباً ۸۵ درصد آب ورودی به دریای کاسپین را تأمین می‌کند و کاهش جریان آب آن به کاهش سطح آب دریا منجر شده است.

آنطور که عاشوری گفته؛ تغییرات اقلیمی شامل افزایش دما، کاهش میزان بارش و افزایش تبخیر، از دیگر عوامل مهم کاهش سطح آب کاسپین هستند. ایران تنها حدود ۵ درصد از آب ورودی به دریای خزر را تأمین می‌کند و به همین دلیل نقش کمتری در این تغییرات دارد.

این کارشناس حوزه محیط زیست درباره پیامدهای تغییر سطح آب هم تصریح کرد: افزایش سطح آب در برخی دوره‌ها باعث غرق شدن زمین‌های کشاورزی و مجبور شدن مردم به جابه جایی به ویژه در مناطق بندر انزلی شده است. تغییر سطح آب همچنین بر فعالیت‌های بندری، شیلات و زیستگاه‌های حیات وحش تأثیر منفی گذاشته است.

راهکارها و ضرورت همکاری بین‌المللی

رئیس اداره محیط زیست دریایی گیلان بر اهمیت همکاری میان پنج کشور حاشیه کاسپین برای مقابله با این بحران تأکید کرد و گفت: استفاده از ظرفیت‌های کنوانسیون تهران و برگزاری اجلاس کاپ هفتم که قرار است در ایران برگزار شود، فرصت مناسبی برای مطالبه اقدامات جدی‌تر و همکاری مؤثر کشورهای حاشیه‌ای است.

به گفته عاشوری، ایران نیز به‌عنوان یکی از اعضا، در سطح دیپلماتیک و اجرایی پیگیری‌های جدی داشته است، از جمله مذاکرات اخیر با روسیه، که بخش مهمی از مذاکرات برای احیای کاسپین بحث و تبادل نظر شد.

رئیس اداره محیط زیست دریایی گیلان، با تأکید بر اهمیت این موضوع، ابراز امیدواری کرد که با اراده و همکاری منطقه‌ای، بتوان این میراث طبیعی ارزشمند را برای نسل‌های آینده حفظ کرد و توسعه پایدار را در منطقه رقم زد.

کاسپین چشم انتظار اقدام جهانی

به نظر می‌رسد، افزایش تعامل و شفافیت میان کشورهای حاشیه‌ای دریای کاسپین برای مدیریت منابع آب و تبادل اطلاعات علمی و محیط زیستی، کنترل و بهینه‌سازی مصرف آب در حوزه‌های بالادست با همکاری در زمینه مدیریت سدها و تنظیم جریان آب رودخانه‌ها از جمله ولگا با هدف حفظ تعادل زیست‌محیطی، تمرکز بر تغییرات اقلیمی با اجرای برنامه‌های کاهش اثرات تغییرات اقلیمی و افزایش سطح آگاهی عمومی و مسئولین درباره اهمیت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، حمایت از پروژه‌های احیای تالاب‌ها و زیستگاه‌ها با تقویت برنامه‌های بازسازی و حفاظت از زیستگاه‌های مهم و حساس ساحلی و تالابی و افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیقات علمی با تشویق پژوهش‌های جامع برای شناخت بهتر دینامیک‌های دریای کاسپین و پیش‌بینی روندهای آینده می‌تواند بخشی از اقدامات مؤثر برای کنترل تراز آب دریای کاسپین باشد.

در هر صورت کاهش سطح تراز آب دریای کاسپین، چالشی جدی و پیچیده است که پیامدهای زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای به همراه دارد. مقابله با این پدیده نیازمند نگاه جامع، علمی و همکاری مشترک تمامی کشورهای حاشیه کاسپین است. استفاده از ظرفیت‌های قانونی و دیپلماتیک مانند کنوانسیون تهران و نشست‌های بین‌المللی می‌تواند به عنوان گام‌های مؤثر برای مدیریت پایدار دریای کاسپین به کار گرفته شود.