در جهان پرشتاب امروز، کامیون‌ها و اتوبوس‌ها ستون فقرات حمل‌ونقل زمینی به‌شمار می‌روند. این وسایل‌نقلیه اگرچه تنها بخشی از ناوگان جاده‌ای را تشکیل می‌دهند، اما سهم بالایی از مصرف سوخت و تولید آلاینده‌ها را به‌خود اختصاص داده‌اند. درحالی‌ که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به‌دنبال مسیرهایی برای کاهش وابستگی به‌سوخت‌های فسیلی هستند، کامیون‌ها و کشنده‌های سنگین همچنان جزو سخت‌ترین چالش‌ها در این مسیر به‌حساب می‌آیند. در این گزارش نگاهی به‌وضعیت جهانی مصرف سوخت در بخش وسایل‌نقلیه سنگین، راهکارهای فناورانه، روندهای منطقه‌ای و جایگاه ایران در این معادله بزرگ زیست‌محیطی و اقتصادی خواهیم داشت؛

کامیون‌ها و اتوبوس‌ها؛ سهمی کوچک در تعداد، نقشی بزرگ در مصرف

اگرچه وسایل‌نقلیه سنگین تنها حدود ۵ تا ۱۰ درصد از کل ناوگان جاده‌ای در کشورهای مختلف را شامل می‌شوند، اما طبق آمار آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، حدود 36 درصد از کل مصرف سوخت بخش حمل‌ونقل جاده‌ای را به‌خود اختصاص داده‌اند. سهم بالای وزن، اندازه، نیاز به‌قدرت بالا و پیمایش مسافت‌های طولانی باعث می‌شود این وسایل‌نقلیه از لحاظ مصرف انرژی بسیار پرخرج باشند.

در سال ۲۰۲۲، میزان مصرف سوخت کامیون‌ها و اتوبوس‌ها در سطح جهانی از مرز ۱۵ میلیون بشکه در روز عبور کرد که بخش عمده آن دیزل بود.

در اتحادیه‌اروپا، این وسایل بیش از 25 درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای حمل‌ونقل جاده‌ای و بیش از 6 درصد از کل انتشار گازهای گلخانه‌ای را تشکیل می‌دهند. با این حال، فشارهای جهانی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، کشورها را وادار کرده است به‌سوی گزینه‌های پاک‌تر و بهینه‌تر بروند.

روندهای جهانی؛ سه قاره، سه رویکرد متفاوت

آمریکای شمالی: رویکرد بازارمحور همراه با نوآوری

در ایالات‌متحده و کانادا، کامیون‌های سنگین کلاس ۸ نقش مهمی در حمل‌ونقل بین ایالتی ایفا می‌کنند. بر اساس داده‌های منتشرشده از سوی EPA، این گروه از خودروها در آمریکا حدود یک‌پنجم سوخت مصرفی حمل‌ونقل جاده‌ای را استفاده می‌کنند.

مصرف بالای سوخت و فشار افکار عمومی باعث شده شرکت‌هایی مانند Freightliner و Kenworth به‌سمت توسعه کشنده‌های برقی و LNG حرکت کنند. در همین حال، شرکت‌های بزرگی مانند Amazon و Walmart ناوگان خود را با مدل‌های برقی تسلا Semi یا ولوو VNR Electric به‌روزرسانی کرده‌اند. هرچند چالش‌های مربوط به شارژ سریع و هزینه اولیه بالا هنوز پابرجاست، اما رویکرد بازارمحور آمریکا، بستر مناسبی برای نوآوری ایجاد کرده است.

اروپا: مقررات سختگیرانه، تسریع در گذار

اتحادیه‌اروپا با تعیین اهداف جدی برای کاهش دی‌اکسیدکربن، فشار سنگینی بر صنعت‌خودرو وارد کرده است. قوانین جدید از خودروسازان اروپایی می‌خواهد تا سال ۲۰۳۰، متوسط انتشار CO₂ در کامیون‌های جدید را حداقل ۳۰ درصد کاهش دهند. درنتیجه، برندهایی مانند مرسدس‌بنز، MAN، Scania و DAF به‌طور جدی درحال توسعه ناوگان برقی، هیبریدی و مبتنی بر هیدروژن هستند.

شبکه شارژ مخصوص کامیون‌ها موسوم به MCS (Megawatt Charging System) در امتداد مسیرهای ترانزیتی درحال توسعه است تا با فراهم‌ کردن زیرساخت‌های لازم، استفاده از کشنده‌های برقی را برای حمل‌ونقل بین‌المللی امکان‌پذیر سازد.

چین: مداخله دولتی، رشد انفجاری

چین با اتکا به سیاست‌های متمرکز دولتی، موفق شده است بزرگ‌ترین بازار کامیون‌های برقی جهان را شکل دهد. بنا بر آمار رسمی، در سال ۲۰۲۳ بیش از ۷۰ درصد از کل فروش جهانی کامیون‌های سنگین برقی متعلق به چین بوده است. تولیدکنندگانی مانند FAW Jiefang، SANY و Geely در حال توسعه مدل‌هایی با فناوری باتری‌های LFP و بُرد عملیاتی تا ۴۰۰ کیلومتر هستند.
دولت چین با ارائه یارانه، ممنوعیت تردد کامیون‌های آلاینده در مناطق شهری و توسعه زیرساخت شارژ، گامی بزرگ در راستای کاهش مصرف سوخت و آلایندگی کامیون‌ها برداشته است.

راهکارهای فناورانه؛ از طراحی تا هوش مصنوعی

آیرودینامیک بهینه، آغاز ماجرا

کاهش مقاومت هوا، یکی از مهم‌ترین راه‌های کاهش مصرف سوخت است. به‌همین دلیل، شرکت‌های بزرگ سازنده کامیون از طرح‌هایی چون دم متحرک تریلر، پوشش‌های جانبی و چراغ‌های باریک LED استفاده می‌کنند. تحقیقات نشان داده است که این تغییرات ساده می‌تواند تا ۱۰ درصد مصرف سوخت را کاهش دهد.

نیروی محرکه الکتریکی و ترکیبی

گرچه هنوز دیزل سوخت غالب در کامیون‌هاست، اما تولیدکنندگان بزرگی مانند ولوو، مرسدس‌بنز، نیکولا و تسلا به‌طور جدی وارد حوزه کامیون‌های تمام‌برقی و هیدروژنی شده‌اند. کامیون‌های برقی با موتورهای محوری و باتری‌های لیتیوم یون می‌توانند با هزینه عملیاتی پایین‌تر و آلایندگی صفر، گزینه‌ای جذاب برای مسیرهای شهری و منطقه‌ای باشند.

سیستم‌های مدیریت ناوگان و رانندگی هوشمند

تکنولوژی‌هایی نظیر تلماتیک، کروزکنترل تطبیقی، تحلیل سبک رانندگی و نگهداری پیشگیرانه به‌ناوگان‌ها کمک می‌کنند تا مصرف سوخت را به‌میزان چشمگیری کاهش دهند. بر اساس تحلیل‌ها، استفاده از این سامانه‌ها می‌تواند بین ۱۰ تا ۲۰ درصد صرفه‌جویی در مصرف سوخت به‌همراه داشته باشد.

سوخت‌های جایگزین؛ تنوع در پاسخ به چالش جهانی

بررسی آینده حمل‌ونقل سنگین نشان می‌دهد که هیچ سوختی به‌تنهایی پاسخگوی تمام نیازها نخواهد بود. بنابراین، شاهد ترکیب متنوعی از گزینه‌ها هستیم؛ برق: مناسب برای حمل‌ونقل شهری و مسیرهای کوتاه؛ هزینه عملیاتی پایین اما نیازمند زیرساخت شارژ گسترده است.

LNG و CNG: گزینه‌هایی مقرون‌به‌صرفه‌تر نسبت به دیزل در میان‌مدت؛ مناسب برای کشورهایی با منابع گاز طبیعی است. در چین، استفاده از کامیون‌های LNG به‌دلیل یارانه‌های دولتی و استانداردهای سخت‌گیرانه آلایندگی افزایش یافته است.

در نیمه اول سال 2024، بیش از 108 هزار دستگاه کامیون LNG فروخته شد. هند نیز برنامه‌ریزی کرده است تا یک‌سوم ناوگان کامیون‌های سنگین خود را در 5 تا 7 سال آینده به LNG تبدیل کند. سوخت‌های زیستی (Biofuels): قابل استفاده در موتورهای دیزلی فعلی؛ اما محدودیت عرضه و هزینه بالا مانع گسترش آن است.

هیدروژن: یکی از گزینه‌های امیدوارکننده برای مسیرهای بلند؛ با این حال، چالش‌های مربوط به ذخیره‌سازی و زیرساخت هنوز بزرگ‌ و قابل تامل هستند.

ایران و چالش‌های مسیر سخت

در ایران، مصرف سوخت در بخش حمل‌ونقل سنگین یکی از جدی‌ترین چالش‌های اقتصادی و زیست‌محیطی است. کامیون‌های فرسوده با متوسط عمر بالای ۲۰ سال، مصرف سوختی بالغ بر ۴۰ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر دارند. کیفیت پایین دیزل و نبود استانداردهای سخت‌گیرانه، بر شدت این مشکل می‌افزاید. با توجه به تفاوت چشمگیر مصرف سوخت کامیون‌های اروپایی نوین (حدود ۲۵ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر) با کامیون‌های فرسوده داخلی (تا ۵۰ لیتر)، نوسازی ناوگان نه‌تنها از منظر زیست‌محیطی، بلکه از نظر صرفه‌جویی اقتصادی نیز ضروری است.

مسیر آینده از حالا آغاز می‌شود

صنعت حمل‌ونقل سنگین، اگرچه دیرتر از دیگر حوزه‌ها وارد مسیر تحول شده، اما اکنون در تقاطع فناوری، سیاست و اقتصاد قرار دارد. کشورهای توسعه‌یافته با رویکردهایی متفاوت، اما با هدفی مشترک، به‌دنبال کاهش وابستگی به دیزل، افزایش بازدهی و کاهش آلایندگی هستند.

برای کشورهایی چون ایران، مسیر شاید پرچالش‌تر باشد، اما مزایای نوسازی ناوگان به‌ویژه در کاهش مصرف سوخت و هزینه‌های وارداتی، به‌قدری قابل‌ توجه است که تعلل بیشتر تنها بر حجم بحران می‌افزاید.