خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها – یسری چراغی: در قلب زاگرس و در شمال شرقی شهر کرمانشاه، جایی که کوه پرصلابت با چشمه‌ساران جوشان پیوند می‌خورد، مجموعه‌ای بی‌نظیر از هنر و تاریخ آرمیده است که «طاق‌بستان» نام دارد. این یادمان شکوهمند که یادگاری از دوران طلایی شاهنشاهی ساسانی است، نه تنها به عنوان نماد هویت تاریخی غرب ایران شناخته می‌شود، بلکه به عنوان یکی از شاهکارهای هنر سنگ‌تراشی جهان باستان، قرن‌هاست که چشمان هر بیننده‌ای را به خود خیره کرده است. طاق‌بستان صرفاً یک اثر سنگی نیست؛ بلکه کتابی مصور و گشوده از تمدن ایران‌زمین است که در آن، ظرافت هنر با خشونت صخره درهم آمیخته تا صحنه‌هایی جاودانه از قدرت، مذهب و زندگی روزمره شاهان باستان را برای آیندگان روایت کند. هم‌نشینی حیرت‌انگیز ایوان‌های سنگی با عناصر طبیعی همچون کوه، درختان کهنسال و دریاچه روبروی آن، منظره‌ای فرهنگی پدید آورده که روح هر گردشگری را صیقل می‌دهد و گواهی بر هوش سرشار معماران ساسانی در انتخاب مکان برای خلق اثر است.

اهمیت هنری طاق‌بستان فراتر از مرزهای جغرافیایی است. در دل این طاق‌های سنگی، صحنه‌هایی از مراسم تاج‌گذاری اردشیر دوم، شاپور دوم و سوم و خسرو پرویز با چنان مهارتی حجاری شده‌اند که گویی زمان در لحظه متوقف شده است. اما اوج هنرنمایی این مجموعه را می‌توان در دیواره‌های جانبی طاق بزرگ جست‌وجو کرد؛ جایی که صحنه‌های شکار گراز در نیزار و شکار گوزن، با جزئیاتی حیرت‌انگیز به تصویر کشیده شده‌اند. دقت در تراش نقوش لباس‌ها، زیورآلات، ادوات موسیقی و حتی حالات چهره افراد و حرکات حیوانات، طاق‌بستان را به گنجینه‌ای بی‌بدیل برای مطالعه تاریخ پوشاک، موسیقی و مردم‌شناسی عصر ساسانی تبدیل کرده است. این نقوش برجسته، سندی زنده از شکوه درباری و سبک زندگی اشرافی در ایران باستان هستند که نظیر آن را در کمتر جایی از جهان می‌توان یافت.

با وجود این غنای فرهنگی و تاریخی غیرقابل‌انکار، طاق‌بستان سال‌هاست که در برزخِ «لیست موقت» یونسکو گرفتار شده است. پرونده این اثر در سال ۲۰۰۷ میلادی به یونسکو ارسال شد، اما اکنون با گذشت نزدیک به ۱۷ سال، هنوز مهر تأیید نهایی بر پیشانی این اثر ننشسته است. این انتظار طولانی و فرساینده در حالی ادامه دارد که ثبت جهانی می‌توانست سرنوشت این محوطه باستانی را دگرگون کند. قرار گرفتن در فهرست میراث جهانی، تنها یک عنوان تشریفاتی نیست؛ بلکه تضمینی برای حفاظت بین‌المللی، جذب اعتبارات جهانی برای مرمت و نگهداری، و البته سرازیر شدن سیل گردشگران خارجی به استان کرمانشاه است. متأسفانه در طول این سال‌ها، عواملی همچون مداخلات غیراصولی در حریم منظری، ساخت‌وسازهای ناهمگون شهری، عبور منوریل و عدم ساماندهی کامل محوطه، همچون سدی محکم در برابر جهانی شدن این اثر ایستادگی کرده‌اند.

بلاتکلیفی طاق‌بستان، زخمی کهنه بر پیکره میراث فرهنگی کشور است. کارشناسان و دلسوزان میراث فرهنگی بر این باورند که فرصت‌سوزی در ثبت جهانی این اثر، نه تنها مانع از توسعه گردشگری پایدار در منطقه غرب کشور شده، بلکه خطرات حفاظتی را نیز افزایش داده است. فرسایش طبیعی ناشی از عوامل جوی از یک سو و فشارهای ناشی از توسعه شهری از سوی دیگر، موجودیت این نگین سنگی را تهدید می‌کنند. یونسکو برای ثبت نهایی آثار، استانداردهای سخت‌گیرانه‌ای در خصوص «اصالت»، «یکپارچگی» و «مدیریت حریم» دارد؛ استانداردهایی که رسیدن به آن‌ها نیازمند خروج از روزمرگی و اتخاذ تدابیر مدیریتی کلان است. امروز سوال افکار عمومی این است که چرا با وجود پتانسیل‌های آشکار، هنوز اراده‌ای قاطع برای رفع موانع و پایان دادن به این انتظار تلخ شکل نگرفته است؟

تحقق رؤیای ثبت جهانی طاق‌بستان، مستلزم عبور از نگاه‌های بخشی و جزیره‌ای است. این پرونده ملی، نیازمند هم‌افزایی همه‌جانبه میان استانداری، شهرداری، اداره کل میراث فرهنگی و نمایندگان مجلس است. آزادسازی حریم، اصلاح مبلمان شهری پیرامون اثر، حذف الحاقات بصری مزاحم و تدوین یک طرح جامع مدیریتی، پیش‌نیازهایی هستند که بدون همکاری بین‌دستگاهی محقق نخواهند شد. طاق‌بستان چشم‌انتظار عزمی جدی است تا از سایه فراموشی جهانی خارج شود و به عنوان میراثی برای تمام بشریت، جایگاه واقعی خود را در نقشه گردشگری جهان پیدا کند.

تعریف «محور ساسانی»؛ کلید قفل یونسکو

در همین رابطه، محمدمهدی فیض‌آقایی، مدیر پایگاه ملی طاق‌بستان، در گفتگو با خبرنگار مهر ضمن تشریح آخرین وضعیت این پرونده، بر لزوم تغییر استراتژی برای تسریع در روند ثبت جهانی تأکید کرد.

وی با بیان اینکه ماندگاری طولانی‌مدت در فهرست موقت (از سال ۲۰۰۷) نیازمند آسیب‌شناسی دقیق است، اظهار داشت: ثبت رسمی طاق‌بستان پروژه‌ای نیست که تنها بر عهده پایگاه میراث فرهنگی باشد؛ بلکه نیازمند عزم راسخ مدیریت ارشد استان، حمایت قاطع نمایندگان مجلس و اولویت‌بخشی اداره کل میراث فرهنگی کرمانشاه است.

مدیر پایگاه طاق‌بستان در ادامه به ارائه راهکاری فنی و هوشمندانه برای جلب نظر یونسکو پرداخت و افزود: برای تسهیل و تسریع در فرایند ثبت، پیشنهاد ما تدوین پرونده‌ای جامع تحت عنوان "محور ساسانی–اشکانی" است. این پرونده می‌تواند به صورت زنجیره‌ای و حتی فرامرزی، آثار شاخصی همچون معبد آناهیتا در کنگاور، مجموعه طاق‌بستان، آثار قصرشیرین و در نهایت ایوان مدائن در کشور عراق را در بر گیرد. در این سناریو، طاق‌بستان به عنوان قلب تپنده و محور اصلی این پرونده معرفی می‌شود که شانس موفقیت آن را دوچندان می‌کند.

فیض‌آقایی همچنین با رد بن‌بست‌های اجرایی خاطرنشان کرد: هیچ مانعی در مسیر ثبت جهانی وجود ندارد که غیرقابل حل باشد. اگر اراده استانی پای کار بیاید، هر ایرادی که بازرسان یونسکو مطرح کنند، قابل رفع خواهد بود و نباید اجازه دهیم ترس از موانع، ما را در میانه راه متوقف کند.

ثبت جهانی؛ ضرورت حفاظتی و پیشران توسعه

محسن محمدخانی، کارشناس و پژوهشگر میراث فرهنگی، نیز در تحلیل اهمیت این موضوع به خبرنگار مهر گفت: ثبت جهانی طاق‌بستان را نباید تنها یک افتخار ملی دانست، بلکه این امر یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای بقای اثر و توسعه منطقه است. ورود طاق‌بستان به فهرست یونسکو، الزامات حقوقی و حفاظتی سخت‌گیرانه‌ای را ایجاد می‌کند که می‌تواند به عنوان سپری محکم، از بروز آسیب‌های انسانی، تخریب‌های محیطی و مداخلات غیرکارشناسی در حریم اثر جلوگیری کند.

این کارشناس میراث فرهنگی با اشاره به پیامدهای مثبت اقتصادی تصریح کرد: در شرایط فعلی، ثبت جهانی مؤثرترین راهکار برای معرفی بین‌المللی کرمانشاه، جذب گردشگران خارجی و تزریق ارز به اقتصاد استان است. این اتفاق می‌تواند محرکی قوی برای توسعه زیرساخت‌های گردشگری و رونق کسب‌وکارهای بومی باشد. در واقع، جهانی شدن طاق‌بستان، هم ضامن حفظ هویت تاریخی ماست و هم موتور محرکه‌ای برای شکوفایی اقتصادی غرب کشور خواهد بود.

زمان اقدام فرا رسیده است

پرونده ثبت جهانی طاق‌بستان اکنون در نقطه‌ای حساس و سرنوشت‌ساز قرار دارد. ۱۷ سال انتظار، فرصت‌های بسیاری را از گردشگری کرمانشاه سلب کرده است و ادامه این روند دیگر پذیرفتنی نیست. امروز مطالبه جدی فعالان میراث فرهنگی و مردم فرهنگ‌دوست استان از مسئولان کشوری و استانی، پایان دادن به وعده‌ها و آغاز اقدامات عملی است. تشکیل کارگروه ویژه رفع موانع ثبت جهانی با اختیارات تام و جدول زمان‌بندی مشخص، کمترین انتظاری است که می‌رود. طاق‌بستان، این نگین درخشان ساسانی، شایسته آن است که نامش در کنار بزرگترین آثار تمدنی جهان در فهرست یونسکو بدرخشد؛ هدفی که تنها با همت، هم‌افزایی و پیگیری دلسوزانه محقق خواهد شد.