خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: شب یلدا سنتی چند هزار ساله در فرهنگ ایرانی است که پیوند عمیق آن با مهمانی، دورهمی و در کنار هم بودن باعث غنای عاطفی و ماندگاری آن از سده‌ها قبل تا کنون شده و از میان صدها رسم و آئین ایرانی همچنان زنده و پابرجاست.

اگرچه مشکلات متعدد اقتصادی و معیشتی باعث کوچک‌تر و محدودتر شدن سفره‌های شب یلدای مردم شده اما اگر گشتی در کوچه و بازار بزنیم، متوجه جنب و جوش مردم در آستانه شب یلدا خواهیم شد و حکایت از آن دارد که این رسم دیرین همچنان زنده مانده، در خانه‌ها و خانواده‌های ایرانی جریان دارد و بخشی از هویت ایرانیان محسوب می‌شود.

۳۰ آذر ماه روز «ترویج فرهنگ میهمانی و پیوند با خویشان» در آستانه شب یلدا بهانه‌ای شد تا در گفتگو با یک پژوهشگر فرهنگ عامه و مردم‌شناس در چهارمحال و بختیاری به ابعاد فرهنگی و اجتماعی فرهنگ مهمانی در بین ایرانیان و قوم بختیاری و نیز جایگاه شب یلدا در این خطه بپردازیم.

عباس قنبری عُدیوی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه چهارمحال و بختیاری، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان، پژوهشگر و نویسنده ده‌ها کتاب و مقاله درباره فرهنگ و ادبیات و مردم‌شناسی در این گفتگو همراه ما شده است.

مهمانی، یک تلاش فرهنگی اجتماعی است

عباس قنبری عدیوی در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به اینکه میهمانی یک تلاش فرهنگی، اجتماعی و بخشی از رفتارهای اجتماعی و آئین‌های دیرین مردمی در بین ایرانیان است، اظهار کرد: نوع زندگی مردم و ارتباطات اجتماعی در زیست خانوادگی و خویشاوندی، تعامل با همسایگان، دوستان، همکاران و … نیز بستر تقویت سنت دیرینه میهمانی بوده است.

رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه چهارمحال و بختیاری با ذکر اینکه پیوند عمیق خانوادگی، فامیلی، قومی و طایفه‌ای، زبانی و فرهنگی ایرانیان نیز تقویت کننده سنت حسنه میهمانی بوده است، ادامه داد: روابط عاطفی قوی میان ایرانیان باعث نهادینه شدن اخلاق زیبای میهمان‌نوازی و میهمان‌پذیری شده و مردم معمولاً بهترین خاطرات و زیباترین لحظات عمر خود را در میهمانی‌ها در خاطراتشان ثبت و ضبط کرده‌اند.

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان با بیان اینکه مهربانی و مهرورزی در نهاد ایرانیان جایگاه ویژه دارد، توضیح داد: این آموزه‌های فکری و رفتاری نسل به نسل در بین ایرانیان منتقل شده و همواره ساری و جاری بوده است. ایرانیان از دیرباز این عطوفت و مهربانی، نوع‌دوستی و تکریم را در مناسبت‌های مختلف بین هم تقسیم کرده و با هم به اشتراک گذاشته‌اند که یکی از این مناسبت‌ها، شب یلدا با انواع و اقسام مصادیق عطوفت و مهرورزی، تکریم و احترام به بزرگ‌ترها است.

قنبری بیان کرد: معمولاً رسم این بوده است که بزرگ‌ترها، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها در این شب همه فامیل را دور هم جمع می‌کنند و وسیله تازه شدن دیدارها و تقویت پیوند خانوادگی و فامیلی و دوستانه و فراهم می‌آورند.

مصادیق مهرورزی ایرانیان در مهمانی‌ها

این پژوهشگر فرهنگ عامه با یادآوری اینکه تکریم و دستگیری از نیازمندان از دیگر مصادیق مهرورزی ایرانیان در مناسبت‌های مختلف از جمله شب یلدا است، گفت: سفره کرامت ایرانیان آنچنان وسیع و گسترده بوده که اگر نیازمندی در اطرافشان باشد به سفره خود راه می‌دهند و همین امر نیز باعث تقویت پیوندها و دوستی‌ها بوده که این سنت‌های پسندیده با ورود اسلام به ایران و عجین شدن آموزه‌های دینی با فرهنگ غنی ایرانی هر چه بیشتر تقویت شده است.

قنبری با بیان اینکه بختیاری‌های استان چهارمحال و بختیاری ایران نیز به میهمان‌نوازی مشهور هستند، ادامه داد: در گذشته و حتی عصر حاضر، خانواده‌های ریش‌سفیدان، خوانین و رؤسای طوایف که جایگاه و پایگاه اجتماعی بالایی داشتند، همیشه سفره خانه‌شان برای مردم پهن بوده و این رفت و آمدها و بهره‌مند بسیاری از افراد از سفره کرامتشان، باعث ماندگاری نام نیک آنها می‌شد.

نویسنده کتاب «میهمانی در فرهنگ بختیاری» یادآور شد: سبک زندگی ایرانی اسلامی ویژگی‌های خاصی دارد از جمله اینکه صفت مهمان‌نوازی بخشی از فرهنگ شفاهی و ناملموس اقوام ایرانی خاصه قوم بختیاری به‌شمار می‌رود که تجلی آن در ادبیات، هنر، شعر، موسیقی و … دیده می‌شود و بخش مهمی از فرهنگ شفاهی، مکتوب، آفرینش‌های ادبی و هنری، اصول اجتماعی و روش‌های اندرزی را در زندگی ایرانی و اسلامی مردم به خود اختصاص می‌دهد.

سیاه‌چادر بختیاری همیشه به روی مهمان باز است

قنبری بیان کرد: بختیاری‌ها به سبب نوع زندگی و نحوه معیشت در طبیعت چهارفصل خویش به سه صورت روستایی، عشایری و شهری زندگی می‌کنند و سیاه چادرهایشان هم در نوع و شکل خود و هم در عمل، به روی همه باز است؛ ایرانیان معمولاً بهترین جای خانه و بهترین وسایل پذیرایی و خوراکی را برای مهمان اختصاص می‌دهند و برخی خانواده‌ها نیز یک اتاق را ویژه میهمان دارند که هیچ استفاده دیگری از آن ندارند.

وی با تصریح اینکه شب یلدا یکی از بسترهای شکل‌گیری میهمانی‌ها در فرهنگ ایرانی است، افزود: مهمانی برخاسته از اندیشه‌ای دیرین و کهن است که خودش را در جشن‌ها و مناسبت‌های مختلف ایرانی همچون شب چله، مهرگان، آبانگان، عید نوروز و … و نیز مناسبت‌های مذهبی نشان می‌دهد و نشان دهنده تفکر دیرین ایرانیان مبنی بر با هم بودن و دور هم بودن برای داشتن زندگی اجتماعی پویا و سازنده است.

قنبری با بیان اینکه واژه چله‌، چله‌نشینی، دورهمی و همراهی یکدیگر از مصادیق فرهنگ معنوی پر کاربرد در فرهنگ عامه است، ادامه داد: در فرهنگ ایرانی، یلدا یا جشن پیروزی خورشید بر شب با ساز و آواز و پایکوبی و خواندن کتاب و شعرخوانی و غیره گرامی داشته می‌شد و خانواده‌ها با محوریت بزرگترها گرد هم جمع می‌شدند و بر روی سفره انواع خوراکی‌ها و میوه‌ها را می‌چیدند، صاحبخانه نیز از مهمانان پذیرایی می‌کرد که این رسم همچنان ادامه دارد.

این پژوهشگر فرهنگ عامه یادآور شد: حافظ‌خوانی و جشن و شادی، مهمانی گرفتن، پختن غذاهای خاص، هدیه و عیدی دادن، عیدی بردن داماد برای عروس، اسفند دود کردن و غیره در این شب همچنان پابرجاست؛ مفاهیمی چون صله رحم، نوع‌دوستی، دیگر دوستی، همدلی، شادمانی و مهربانی در این رسم، اشکال دیرینی از آئین باستانی ایران‌زمین هستند.

جلوه‌های مهمان‌نوازی ایرانیان در دورهمی یلدایی

رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه چهارمحال و بختیاری با بیان اینکه در مناطق بختیاری خواندن داستان عاشقانه و جذاب خسرو و شیرین نظامی نیز علاوه بر حافظ‌خوانی در شب چله مرسوم است، افزود: ریشه داستان خسرو و شیرین کاملاً ایرانی بوده و نسبت به داستان لیلی و مجنون محبوبیت بیشتری در میان اقوام ایرانی به‌ویژه بختیاری‌ها دارد.

قنبری رواج داستان‌ها و افسانه‌های مربوط به شب چله را یکی دیگر از ابعاد هویتی این آئین در فرهنگ عامه ایران دانست و با نقل یک نمونه از این داستان‌ها گفت: این داستان سینه به سینه نقل شده که ننه سرما دوازده فرزند به نام ماه‌های سال دارد و دو پسرش دی و بهمن با یکدیگر در نزاع و مجادله برای رسیدن به پادشاهی هستند، تا اینکه این دو در نبرد با بهار شکست می‌خورند و لذا ننه سرما عصبانی می‌شود و هیزم آتشین را که در دست دارد به سمت زمین پرتاب می‌کند، اگر این آتش در خشکی فرود بیاید در آن سال خشکسالی در پیش خواهد بود و اگر به دریا اصابت کند، بارندگی و فراوانی را نوید می‌دهد.

این مدرس دانشگاه در پاسخ به پرسشی مبنی بر رسم و رسوم خاص شب یلدا در بین بختیاری‌ها، بیان کرد: معتقدم حدود ۹۰ درصد آئین‌های ناظر به این شب در همه مناطق کشور یکسان است و از قدیم اغلب ایرانیان در این شب دور کرسی گرد هم می‌آمدند و با خوردن شب چره‌ها، خشکبار و خوراکی‌ها و غذاهای بومی و محلی منطقه خودشان و با نقل داستان‌ها و شعرخوانی و … این شب را در کنار هم سپری می‌کردند.