اباذر کریمی، عضو آکادمی علوم اروپا و متخصص هوش مصنوعی؛ در یادداشتی که با موضوع «هوش مصنوعی چگونه می‌تواند فساد اداری را به‌صورت ساختاری کاهش دهد؟» نوشته و آن را در اختیار ایسنا قرار داده، آورده است: 

«در بسیاری از ساختارهای اداری، فساد از نقطه‌ای آغاز می‌شود که تصمیم‌ها نه بر اساس داده و قانون، بلکه بر مبنای سلیقه، روابط یا فشارهای بیرونی اتخاذ می‌شوند. «امضاهای طلایی»، اعمال نفوذ در صدور مجوزها، تغییر مسیر پرونده‌ها و اولویت‌بندی‌های غیرشفاف، همگی محصول همین مدل تصمیم‌گیری هستند.

هوش مصنوعی می‌تواند با طراحی سامانه‌های تصمیم‌یار هوشمند، فرآیند تصمیم‌سازی را استاندارد، مستند و قابل ردیابی کند. این سامانه‌ها با تحلیل قوانین، سوابق مشابه، داده‌های عملکردی و شاخص‌های ریسک، پیشنهادهایی ارائه می‌دهند که مبتنی بر منطق و شواهد است. در چنین ساختاری، نقش انسان از «تصمیم‌گیر مطلق» به «ناظر و تأییدکننده» تغییر می‌کند و همین تغییر، فضای فساد را به‌طور جدی محدود می‌سازد.

شفافیت داده‌محور؛ ضربه مستقیم به شبکه‌های فساد

فساد معمولاً در فضاهای تاریک و غیرشفاف رشد می‌کند. یکی از مهم‌ترین توانمندی‌های هوش مصنوعی، تحلیل کلان‌داده‌ها (Big Data) و کشف الگوهای پنهان است.

الگوریتم‌های یادگیری ماشین می‌توانند میلیون‌ها رکورد مالی، معاملاتی، اداری و قراردادی را بررسی کرده و موارد غیرعادی را شناسایی کنند؛ از قراردادهایی با قیمت‌های غیرمتعارف گرفته تا مناقصاتی که همواره به یک مجموعه خاص می‌رسند.

این نوع شفافیت، نه‌تنها امکان کشف فساد پس از وقوع را فراهم می‌کند، بلکه با ایجاد هشدارهای پیشگیرانه، از شکل‌گیری بسیاری از تخلفات جلوگیری می‌کند. به بیان ساده، وقتی سیستم هوشمند بداند چه چیزی «غیرعادی» است، فساد دیگر به‌راحتی پنهان نمی‌ماند.

نظارت هوشمند؛ بدون خستگی، بدون ملاحظه

یکی از محدودیت‌های جدی نهادهای نظارتی، کمبود نیروی انسانی، حجم بالای پرونده‌ها و زمان‌بر بودن بررسی‌هاست. هوش مصنوعی می‌تواند این معادله را تغییر دهد.

سامانه‌های نظارت هوشمند قادرند به‌صورت ۲۴ ساعته و پیوسته عملکرد سازمان‌ها، کارکنان و فرآیندها را پایش کنند، شاخص‌های ریسک را بسنجند و گزارش‌های تحلیلی دقیق تولید نمایند.

مزیت مهم این نوع نظارت آن است که وابسته به افراد نیست؛ نه تحت فشار قرار می‌گیرد، نه خسته می‌شود و نه مصلحت‌اندیشی می‌کند. این ویژگی، سلامت و بی‌طرفی فرآیند نظارت را به شکل محسوسی افزایش می‌دهد.

کاهش تماس مستقیم؛ حذف بسترهای فساد

در بسیاری از موارد، فساد در نقطه تماس مستقیم ارباب‌رجوع و کارمند شکل می‌گیرد. درخواست‌های غیررسمی، تعجیل در انجام کار، یا دور زدن قوانین، اغلب در همین تعاملات رخ می‌دهد.

هوش مصنوعی در کنار دولت الکترونیک می‌تواند بسیاری از خدمات اداری، از صدور مجوز و پاسخ‌گویی گرفته تا پیگیری پرونده‌ها و ارزیابی‌ها را کاملاً غیرحضوری، هوشمند و خودکار کند.

چت‌بات‌ها و دستیارهای هوشمند، بدون تبعیض، بدون رابطه و دقیقاً بر اساس قانون خدمات ارائه می‌دهند. نتیجه این روند، کاهش شدید زمینه‌های چانه‌زنی و فساد خرد در دستگاه‌های اجرایی است.

هوش مصنوعی؛ جایگزین انسان یا مکمل سلامت اداری؟

نکته مهم آن است که هوش مصنوعی قرار نیست انسان را حذف کند. برعکس، این فناوری می‌تواند ابزاری برای حمایت از کارکنان سالم، کاهش فشارهای بیرونی و محدود کردن خطاهای انسانی باشد.

البته موفقیت این مسیر مشروط به چند اصل اساسی است: داده‌های سالم و شفاف، الگوریتم‌های قابل توضیح، آموزش کارکنان، و تدوین چارچوب‌های حقوقی و اخلاقی مشخص. بدون این الزامات، حتی هوشمندترین سیستم‌ها نیز می‌توانند ناکارآمد یا مسئله‌ساز شوند.

هوش مصنوعی راه‌حل جادویی برای ریشه‌کن کردن فساد نیست، اما می‌تواند یکی از مؤثرترین ابزارها برای مبارزه ساختاری، پیشگیرانه و پایدار با فساد اداری باشد. آینده دولت‌های کارآمد، آینده‌ای است که در آن تصمیم‌ها داده‌محور، نظارت‌ها هوشمند و فرآیندها شفاف و قابل ردیابی‌اند. اگر امروز برای چنین آینده‌ای برنامه‌ریزی نکنیم، فردا هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی سنگینی پرداخت خواهیم کرد.»

انتهای پیام