در کتاب «جستارهایی از تاریخ اجتماعی همدان در قرون معاصر» به قلم «هادی گروسین» یکی از پژوهشگران فرهنگ مردم همدان، در باب آئین شب یلدا در میان مردمان همدان مطالبی آمده است که با هدف احیاء و حفظ آداب و رسوم فولکلور این خطه سردسیر در شب یلدا به بازخوانی آئین شب یلدا در این کتاب پرداخته‌ایم.

زنان کدبانوی همدانی مانند تمام بانوان کشور با ذوق و سلیقه خاص خود، برای آماده‌سازی مقدمات ویژه آئین شب یلدا مشغول می‌شدند. زنان خانه‌دار همدانی از تمام لحظات و امکاناتی که داشتند حداکثر استفاده را می‌بردند و برای روزهای آینده به ویژه زمستان به گردآوری آذوقه می‌پرداختند. در طول تابستان هسته‌های خربزه و هندوانه مصرفی خود را شسته و جلوی آفتاب می‌خشکاندند و برای مصارف بعدی خود نگهداری می‌کردند.

خوردنی‌های متنوع شب یلدا

در گویش همدانی به تخمه‌های خشک شده در فصل تابستان «چنجه» می‌گویند و چنجه‌ها در کنار دیگر میوه‌ها و تنقلات خوراکی از ارکان اصلی خوردنی‌های شب یلدا به شمار می‌روند. خوردنی‌های شب یلدا عبارت از چنجه هندوانه و خربزه و کدو و آفتاب‌گردان، انار دان‌کرده یا به صورت خروس (قاچ شده)، هندوانه و در نبود آن هندوانه‌ترشی، مویز، گردو، سنجد و بادام بود. اعتقاد بر این بود که هر کس شب چله هندوانه نخورد، تابستان جگرش لک خواهد زد. وجود همه یا بخشی از این خوردنی‌ها بستگی به توان مالی خانواده‌ها داشت.

با توجه به اینکه در قدیم بزرگان در هر خانواده دارای خانه‌های بزرگی بودند و اعضای خانواده‌ پس از ازدواج نیز در همان خانه و در اتاق‌های مجزا ساکن می‌شدند که با هدف حمایت از آنان بود، در شب یلدا همگی در یکی از خانه‌ها جمع می‌شدند. چند روز قبل از شب چله، خانواده تصمیم می‌گرفت که در کدام خانه گرد هم آیند و صاحب‌خانه هر که بود در صوت توان مالی همه را به شام دعوت می‌کرد. شام شب چله بیشتر کله و پاچه بود. پس از صرف شام، پذیرایی از میهمانان آغاز می‌شد و شب‌چره‌ها در بشقاب‌های سفالی یا مسی جلو آنان قرار می‌گرفت.

نقالی داستان‌ها در کنار گرفتن فال سوزن

بعد از خوردن شب‌چره، سواددار جمع قصه‌هایی از شاهنامه را روخوانی می‌کرد و پدربزرگ یا مادربزرگ به نقل داستان‌هایی از هزار و یک شب، چهار درویش، امیرارسلان نامدار و دیگر داستان‌ها می‌پرداخت. در کنار نقل بزرگان جمع، بازی‌هایی نظیر ریگ‌بازی، دوز، پُر یا پوچ، حلقه و دیگر بازی‌ها انجام می‌شد و زنان نیز به تفأل مشغول می‌شدند.

تفأل چنین بود که یک تکه پارچه تازه آب ندیده، حاضر می‌کردند و یکی از زنان مدبر و با کمال که اشعار زیادی از حفظ داشت، دختربچه کوچک و معصومی را به بغل گرفته و پارچه را به روی او می‌انداخت و مشغول سوزن زدن به پارچه می‌شد و همزمان اشعاری می‌خواند. بیشتر اشعار دوبیتی‌های باباطاهر و یا سروده‌هایی بر وزن رباعیات وی بود. در این زمان افراد حاضر نیت کرده و همزمان با سوزن زدن بر پارچه و خواندن رباعیات، تأویل نیت خود را از معانی شعر درمی‌یافتند. این فال به فال سوزن معروف بود.

سیب سردی، نار نامردی .... به دستم بده اگر مردی

بانوان خوش ذوق و باسلیقه همدانی در طول سال میوه‌هایی را در انبار خانه نگهداری می‌کردند تا در شب یلدا استفاده شود. کدبانو خانه میوه‌هایی نظیر سیب، گلابی و به را که پس از چیدن در زیرزمین یا شاه‌نشین، درون خاک سرخ بسیار نرم و الک شده چیده و انبار کرده بود را بیرون آورده و مصرف می‌کردند. انار را چاوادارها یا چرچی‌ها از ساوه می‌آوردند و درباره خوردن سیب و انار و به می‌گفتند: سیب سردی، نار نامردی، به دستم بده اگر مردی.

آئین شادی‌آور شب یلدا برای کودکان و نوجوانان نیز لذت‌بخش بود و آنان از عصر شب یلدا و در طول مراسم شب چله با خواندن آوازها و ترانه‌ها در کوی و محله به شادی مشغول بودند.

شب چله برای تازه عروس

شب یلدا برای تازه عروس‌ها نیز شبی به یادماندنی است. از زیباترین و خاطره‌انگیزترین رسوم شب یلدا فرستادن هدیه‌ای برای تازه عروس به رسم احترام خانواده دختر نزد خانواده پسر و بالا بردن شأن عروس تازه‌وارد در میان خانواده وی بود.

از دیگر رسوم شب چله فرستادن دِسِ دَسمال(هدیه یا کادو) برای دختر عقد کرده بود. خانواده داماد موظف بود که برای عروس شب‌چله‌ای بفرستد. شب‌چله عروس شامل میوه هرچه قوه(توان به گویش همدانی) مالی آنان اجازه می‌داد ولی هندوانه و انار و قِوتِ خِدرِ نبی(خضر نبی) از واجبات بود. برای عروس آجیل شور مغازه‌ای می‌گذاشتند.

در روزگار امروز نیز با توجه به تمامی مشکلات و مسائل اقتصادی اما شب یلدا به عنوان سنتی باستانی در میان خانواده‌های همدانی به همان سبک و شیوه که سینه به سینه نقل شده، انجام می‌شود. امید است با حفظ و احیا سنت‌ها و رسوم کهن و شادی‌آفرین در اعتلای غنای فرهنگ کشور، ایجاد نشاط و شور اجتماعی و انتقال به نسل‌های بعدی گام برداشته شود.

انتهای پیام