مهدی زارع در گفت‌وگو با ایسنا، وضعیت بحرانی منابع آبی کلان‌شهر مشهد را تشریح و اظهار کرد: مشهد در مرز «تنش شدید آبی» قرار دارد. این هشدار جدی در حالی صادر می‌شود که گزارش‌های متعددی، از جمله رسیدن ذخیره سدهای استان به کمتر از ۳ تا ۷ درصد، این شرایط را تأیید می‌کنند.

زارع، بحران فعلی مشهد را نتیجه ترکیبی از ششمین سال پیاپی خشکسالی شدید، سوءمدیریت منابع و عدم تناسب توسعه شهری با ظرفیت‌های زیست‌محیطی دانست و افزود: با کاهش بی‌سابقه ذخایر سدهای سطحی استان، افزایش شدید اتکای شهر مشهد به منابع زیرزمینی (چاه‌ها) تا حد هشداردهنده‌ای افزایش یافته که نشانه آشکار ناپایداری سیستم تامین آب این شهر است.

وی ادامه داد: آب شرب و خدمات شهری تا چند سال پیش بیش از ۶۰ درصد نیاز خود را از منابع سطحی تأمین می‌کردند، اما اکنون تنها حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد نیاز شهر را پوشش می‌دهند. در نتیجه، حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد آب شرب کلان‌شهر مشهد مستقیماً از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود.

این استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله بیان کرد: بخش کشاورزی بزرگترین مصرف‌کننده است که حدود ۸۱ تا ۸۵ درصد از کل منابع آب استان را به خود اختصاص می‌دهد و این سهم عمدتاً از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود. سهم صنعت و خدمات در کل استان نیز حدود ۵ درصد است.

ریسک‌های حیاتی وابستگی اضطراری به منابع زیرزمینی

زارع در خصوص ریسک‌های این وابستگی تصریح کرد: وابستگی شدید و فزاینده (۲ برابر شدن اتکا به چاه‌ها در ۵ سال اخیر) به آبخوان‌های زیرزمینی در شرایط خشکسالی، ریسک‌های حیاتی را به دنبال دارد که باید بسیار جدی گرفته شود. برداشت بیش از حد و نامتعادل از سفره‌های زیرزمینی که منجر به کسری مخازن سالانه ۱۱۲۵ میلیون مترمکعب در سطح استان شده، باعث تخلیه آبخوان‌ها و فشرده شدن خاک می‌شود.

وی افزود: دشت مشهد درگیر بحران فرونشست است و در حال حاضر ۱۷ دشت خراسان رضوی از جمله دشت مشهد، نیشابور و کاشمر، با این پدیده روبرو هستند. این امر به زیرساخت‌های شهری، خطوط انتقال و ساختمان‌ها آسیب جدی وارد می‌کند. با کاهش سطح آب زیرزمینی، این احتمال وجود دارد که آب‌های شورتر یا آلوده‌تر (مانند نفوذ فاضلاب‌ها) به سمت چاه‌های آب شرب حرکت کنند و کیفیت آب را به شدت کاهش دهند.

زارع ادامه داد: متأسفانه آبخوان غرب مشهد تقریباً به انتها رسیده است. با ادامه برداشت با نرخ فعلی، پیش‌بینی می‌شود بسیاری از منابع زیرزمینی که در حال حاضر در مدار هستند، به دلیل افت شدید سطح یا کاهش شدید کیفیت، به‌زودی از مدار خارج شوند و عملاً برای تأمین آب شرب شهر قابل استفاده نباشند. با توجه به اینکه مصرف آب تجدیدپذیر مشهد حدود ۲ برابر میزان تجدیدشونده آن است و کسری مخازن زیرزمینی در حال افزایش است، ادامه این روند بدون فرونشست یا کاهش کیفیت ناممکن است. وضعیت فرونشست در حال حاضر نیز بسیار بحرانی و محسوس است.

زارع تأکید کرد: برای خروج از این شرایط، نیاز به اجرای پروژه‌های اضطراری شامل انتقال و بازچرخانی آب است، اما اولویت‌بندی باید بر اساس زمان بهره‌برداری کوتاه‌مدت و پایداری درازمدت باشد.

وی اصلاحات ساختاری در توسعه شهری را ضروری دانست و گفت: توسعه شهری بی‌ضابطه و تراکم‌فروشی بدون در نظر گرفتن ظرفیت برد آبی شهر مشهد، بار جمعیتی و مصرف آب را به طور غیرقابل تحملی افزایش داده است.

وی به تشریح راهکارهای ساختاری پرداخت و افزود: الزام به انطباق با طرح تفصیلی جدید که فوراً صدور مجوزها باید کاملاً منطبق با طرح تفصیلی جدید انجام تا تراکم‌فروشی به عنوان یک منبع درآمد مدیریت شهری، متوقف شود. هرگونه بارگذاری جمعیتی جدید باید متناسب با منابع آب پایدار تخصیص داده شده باشد. پیاده‌سازی نقشه پهنه‌بندی ریسک فرونشست که در مناطق بحرانی فرونشست (شمال و جنوب شرق شهر)، ساخت و سازهای جدید باید اکیداً ممنوع شوند یا مشروط به اخذ مجوزهای سخت‌گیرانه شوند که تأثیرات آبی آن‌ها به صفر برسد.

وی ادامه داد: هماهنگی سیاست‌گذاری مسکن و آب که این سیاست‌گذاری باید بر اساس یک نظام مدیریت یکپارچه حوضه‌های آبریز انجام شود تا تصمیمات توسعه شهری (مجوزهای ساخت، تراکم‌فروشی و استقرار صنایع) مستقیماً با وضعیت منابع آب (وزارت نیرو/آب منطقه‌ای) هماهنگ و ادغام شود.

زارع تأکید کرد: الگوی توسعه شهر که تغییر توسعه به سمت شهرهای کوچک‌تر و مستقل در زمینه منابع آبی یا توقف توسعه عمودی مشهد به دلیل عدم ظرفیت محیط زیستی مانند آلودگی هوا و بحران آب یک ضرورت است؛ افزایش مساحت مشهد و تراکم‌فروشی نیز باید متوقف شود.

این کارشناس بزرگترین کانون اصلاح الگوی مصرف را بخش کشاورزی دانست و گفت: با مصرف حدود ۸۱ تا ۸۵ درصد از کل منابع آب استان (که غالباً از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود)، برنامه‌های ضروری برای کاهش مصرف باید در این بخش اجرا شود.

وی به ارائه برنامه‌های ضروری کشاورزی اشاره کرد و ادامه داد: تغییر الگوی کشت و حذف یا کاهش شدید کشت‌های پرمصرف مانند برخی انواع صیفی‌جات و محصولات آب‌بر امکان پذیر است. تمرکز باید بر کشت‌های کم‌مصرف و با بهره‌وری اقتصادی آب بالا باشد که متناسب با اقلیم خشک استان باشند. افزایش بهره‌وری آب کشاورزی که این امر باید با تسریع در اجرای سامانه‌های نوین آبیاری و جایگزینی روش‌های آبیاری غرقابی (که ۷۴ درصد اراضی کشاورزی استان همچنان از آن استفاده می‌کنند) انجام گیرد و نصب کنتورهای هوشمند بر روی تمامی چاه‌های کشاورزی مجاز و غیرمجاز، که در حال حاضر کمتر از ۲۵ درصد چاه‌ها دارای کنتور هستند، برای کنترل برداشت ضروری است؛ همچنین برای تأمین آب شرب، به ویژه در شرایط بحرانی، خرید یا اجاره سهم آب کشاورزان برای تأمین آب شرب ممکن می‌شود.

این استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به اهمیت حیاتی پروژه‌های بازچرخانی (تصفیه پساب) اشاره و بیان کرد: پروژه‌های بازچرخانی به دلیل تأثیر غیرمستقیم آن در آزاد کردن حجم زیادی از آب باکیفیت برای شرب، اولویت اصلی در شرایط فعلی مشهد محسوب می‌شوند، زیرا این پروژه‌ها منابع جدیدی از آب را ایجاد می‌کنند که وابسته به بارندگی یا انتقال گران نیستند.

وی اظهار کرد: ظرفیت تولید آب از پساب با ظرفیت کنونی جمع‌آوری و تصفیه پساب مشهد در حال حاضر به حدود ۱۲۰ میلیون مترمکعب در سال حدود ۳.۳ متر مکعب بر ثانیه است و بازچرخانی حداکثر میزان این آب برای کاهش بار روی منابع زیرزمینی است. این میزان پساب می‌تواند کل نیاز آبی صنایع بزرگ در اطراف مشهد را تأمین کند، بخش بزرگی از نیاز آبی فضای سبز شهری و شهرهای اقماری را پوشش دهد و بخش زیادی از کشت‌های کشاورزی که اکنون با آب چاه تغذیه می‌شوند را جایگزین کند.

وی افزود: در حال حاضر، بیش از ۸۷ درصد شبکه جمع‌آوری فاضلاب مشهد اجرا شده، اما برای استفاده حداکثری از پساب، باید تصفیه‌خانه‌ها و خطوط انتقال پساب به محل مصرف (صنعت و کشاورزی) به طور کامل اجرا شوند. در کنار بازچرخانی، یکی از پروژه‌های انتقال کوتاه مدت که می‌تواند مستقیماً آب شرب را تأمین کند، استفاده از منابع آبخوانی است که در شرق و شمال شرق مشهد کشف شدند. این کار البته مانند تمام برنامه‌های انتقال باید به عنوان فعالیتی موقتی و فوری دیده شود، اما تکمیل پروژه‌های بازچرخانی به دلیل تأثیر غیرمستقیم آن در آزاد کردن حجم زیادی از آب باکیفیت برای شرب، اولویت اصلی در شرایط فعلی مشهد محسوب می‌شود.

انتهای پیام