نظام آموزشی ایران در سال‌های اخیر با مسائل متعددی همچون افت انگیزه تحصیلی، افزایش اضطراب دانش‌آموزان و دانشجویان و کاهش کیفیت یادگیری عمیق روبه‌رو شده است؛ مسائلی که موجب شده نگاه‌های تازه‌ای برای اصلاح مسیر آموزش مورد توجه پژوهشگران و سیاست‌گذاران قرار گیرد. در این میان، توجه به رویکردهای نوین روان‌شناسی تربیتی، بیش از گذشته اهمیت یافته است.

بسیاری از صاحب‌نظران آموزشی بر این باورند که ریشه بخشی از چالش‌های موجود، به نگرش‌های نادرست درباره هوش، توانایی و مفهوم یادگیری بازمی‌گردد. انگاره‌هایی که انسان را صرفاً دریافت‌کننده اطلاعات می‌دانند، امروز پاسخ‌گوی نیازهای پیچیده آموزشی و روانی جامعه نیستند و ضرورت بازتعریف یادگیری را بیش از پیش آشکار کرده‌اند.

در همین راستا، مفهوم «نگرش رشد» به‌عنوان یکی از رویکردهای تحول‌آفرین در آموزش، به‌تدریج جای خود را در ادبیات علمی و تربیتی کشور باز کرده است؛ رویکردی که شکست را نه نشانه ناتوانی، بلکه بخشی طبیعی از مسیر یادگیری می‌داند و می‌کوشد اشتیاق، تاب‌آوری و سلامت روان را به محیط‌های آموزشی بازگرداند.

اصلاح ذهنیت، پیش‌نیاز اصلاح آموزش

زهرا کاظمی، کارشناس ارشد و پژوهشگر حوزه علوم تربیتی و برنامه‌ریزی درسی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص ریشه‌های افت انگیزه، گسترش اضطراب تحصیلی و بن‌بست آموزش حافظه‌محور در نظام آموزشی ایران اظهار کرد: در سال‌های اخیر، آنچه بیش از هر چیز خانواده‌ها، معلمان و سیاست‌گذاران آموزشی را نگران کرده، نه صرفاً افت نمرات، بلکه فرسایش تدریجی «اشتیاق به یادگیری» در میان دانش‌آموزان و دانشجویان است؛ مسئله‌ای که اگر به‌درستی فهم نشود، به بحران خاموش آموزش تبدیل خواهد شد.

آموزش؛ انباشت اطلاعات یا پرورش انسان؟

وی افزود: تحول واقعی در نظام آموزشی از جایی آغاز می‌شود که جرئت کنیم تعریف خود از یادگیری را به چالش بکشیم؛ آیا هنوز انسان را ظرفی برای انباشتن اطلاعات می‌دانیم یا او را موجودی با ظرفیت رشد، تغییر و شکوفایی؟ متأسفانه در مدارس و دانشگاه‌های ما، یادگیری، سال‌ها مترادف با حفظ‌کردن بوده و کمتر به پرورش توانایی‌های شناختی، هیجانی و مسئله‌محور توجه شده است.

این پژوهشگر حوزه علوم تربیتی و برنامه‌ریزی درسی بیان کرد: پژوهش‌های روان‌شناسی تربیتی امروز به‌روشنی نشان می‌دهد نوع نگاه ما به «هوش و توانایی» مستقیماً بر انگیزش تحصیلی، تاب‌آوری در برابر شکست و حتی سلامت روان دانش‌آموزان اثر می‌گذارد؛ نگاهی که اگر اصلاح نشود، هر اصلاح ساختاری دیگری نیز ناکارآمد خواهد بود.

باور خطرناک «هوش ذاتی»

کاظمی ادامه داد: یکی از ریشه‌های پنهان اضطراب تحصیلی، باور عمیق، اما نانوشته‌ای است که هوش را امری ثابت و تغییرناپذیر می‌داند. کارول دوک، روان‌شناس آمریکایی، با طرح مفهوم «نگرش رشد» نشان داد که توانایی‌ها نه موهبتی ایستا، بلکه فرایندی پویا و قابل پرورش‌اند. در مقابل، «نگرش ثابت» شکست را نشانه ناتوانی می‌بیند و عملاً فرد را از تلاش بیشتر بازمی‌دارد.

وی با اشاره به مثال‌های عینی بیان کرد: دو دانش‌آموز با نمره پایین ممکن است مسیرهای کاملاً متفاوتی را طی کنند؛ یکی شکست را فرصتی برای یادگیری می‌داند و دیگری آن را مهر تأییدی بر بی‌استعدادی خود تلقی می‌کند. این تفاوت، نه در توان واقعی، بلکه در نوع نگاه به توانایی ریشه دارد.

مدرسه ایرانی در آزمون پساکرونا

کارشناس ارشد حوزه علوم تربیتی و برنامه‌ریزی درسی گفت: تجربه دوران کرونا، مانند آینه‌ای نقاط ضعف نظام آموزشی ایران را آشکار کرد؛ از آموزش مجازی شتاب‌زده گرفته تا افزایش یادگیری سطحی، افت انگیزه و تشدید اضطراب تحصیلی. این تجربه نشان داد که تمرکز صرف بر انتقال محتوا دیگر پاسخ‌گوی واقعیت‌های آموزشی امروز نیست و برای عبور از بحران، باید به عمق روان‌شناسی یادگیری بازگشت.

کاظمی تأکید کرد: ترویج فرهنگ «نگرش رشد» می‌تواند یکی از مسیرهای جدی اصلاح باشد؛ فرهنگی که یادگیری را فرآیندی تدریجی، خطاپذیر و انسانی می‌بیند، نه مسابقه‌ای فرساینده برای نمره.

نگرش رشد؛ شعار آموزشی یا راهبرد عملی؟

وی ادامه داد: نگرش رشد صرفاً یک نظریه دانشگاهی نیست، بلکه چارچوبی تربیتی است که می‌تواند فضای کلاس درس را دگرگون کند. وقتی دانش‌آموز بداند اشتباه‌کردن بخشی طبیعی از یادگیری است، ترس از قضاوت کاهش می‌یابد و جسارت پرسشگری و تلاش افزایش پیدا می‌کند.

پژوهشگر حوزه علوم تربیتی و برنامه‌ریزی درسی تصریح کرد: معلمانی که به‌جای تأکید افراطی بر نتیجه، بر تلاش، پیشرفت تدریجی و فرایند یادگیری تمرکز می‌کنند، ناخواسته به تقویت عزت‌نفس، خودکارآمدی و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان کمک می‌کنند؛ امری که شواهد پژوهشی متعددی آن را تأیید کرده‌اند.

کاظمی با اشاره به یک پژوهش میدانی بیان کرد: در مطالعه‌ای که در چند دبیرستان انجام شد، گروهی از معلمان پس از شرکت در کارگاه‌های نگرش رشد، شیوه‌های ارزشیابی و بازخورد خود را تغییر دادند. نتایج نشان داد دانش‌آموزان این کلاس‌ها نه‌تنها در دروس ریاضی و علوم پیشرفت تحصیلی داشتند، بلکه از نظر انگیزش، پذیرش خطا و نگرش به شکست نیز رشد معناداری را تجربه کردند.

وی گفت: برای این دانش‌آموزان، شکست دیگر پایان راه نبود، بلکه مرحله‌ای موقتی و قابل اصلاح تلقی می‌شد؛ تغییری کوچک در نگاه، اما عمیق در پیامدها.

خانواده؛ کارخانه تولید ذهنیت ثابت یا بستر رشد؟

پژوهشگر حوزه علوم تربیتی و برنامه‌ریزی درسی با تأکید بر اینکه تحول آموزشی پیش از آنکه در کلاس درس آغاز شود، در خانه شکل می‌گیرد، درباره نقش پنهان، اما تعیین‌کننده خانواده در شکل‌گیری نگرش یادگیری کودکان اظهار کرد: بخش قابل‌توجهی از والدین هنوز ناخواسته حامل این پیام‌اند که هوش و استعداد امری ازپیش‌تعیین‌شده است و همین نگاه، ذهنیت ثابت را در فرزندان بازتولید می‌کند.

کاظمی افزود: وقتی والدین تنها نتیجه را تحسین می‌کنند و نه مسیر تلاش را، در واقع شکست را به امری ترسناک و هویت‌ساز تبدیل می‌کنند. در مقابل، خانواده‌هایی که پشتکار، تمرین و فرایند یادگیری را ارزش‌گذاری می‌کنند، ناخواسته بذر نگرش رشد را در ذهن کودک می‌کارند؛ نگرشی که نه‌تنها آموزشی، بلکه عمیقاً تربیتی است.

«هنوز»؛ واژه‌ای کوچک با بار تربیتی بزرگ

وی ادامه داد: یکی از ساده‌ترین، اما مؤثرترین ابزارهای تربیت نگرش رشد، استفاده آگاهانه از زبان است.

پژوهشگر حوزه علوم تربیتی و برنامه‌ریزی درسی با اشاره به نقش کلیدی واژه «هنوز» اضافه کرد: جمله‌ای مانند «تو هنوز یاد نگرفتی» کودک را از برچسب ناتوانی رها می‌کند و یادگیری را به فرایندی باز و ادامه‌دار تبدیل می‌سازد. این پیام در سال‌های ابتدایی تحصیل، تصویر دانش‌آموز از خودش و از مفهوم یادگیری را برای سال‌ها شکل می‌دهد.

بازتولید حافظه یا پرورش تفکر؟

کاظمی تأکید کرد: اگر برنامه‌های درسی همچنان بر انباشت محفوظات و پاسخ‌های ازپیش‌تعیین‌شده متمرکز باشند، نمی‌توان انتظار شکل‌گیری نگرش رشد داشت. فضاهایی مانند یادگیری پروژه‌محور، حل مسئله، کار گروهی و بازخورد کیفی، عملاً به دانش‌آموز اجازه خطا می‌دهند و خطا را به ابزار یادگیری تبدیل می‌کنند.

وی ادامه داد: در دانشگاه‌ها، فشار رقابت، مقایسه مداوم و اضطراب عملکرد، بیش از هر مقطع دیگری خود را نشان می‌دهد. آموزش مهارت‌های یادگیری، خودتنظیمی تحصیلی و مداخلات مشاوره‌ای مبتنی بر نگرش رشد می‌تواند از فرسودگی روانی و ریزش تحصیلی جلوگیری کند. دانشگاه نباید فقط محل سنجش باشد؛ باید به فضای حمایت روان‌شناختی بدل شود.

رسانه و سیاست‌گذاری؛ حلقه مفقوده تحول آموزشی

این کارشناس ارشد حوزه علوم تربیتی و برنامه‌ریزی درسی تصریح کرد: مسئولیت ترویج نگرش رشد فقط بر دوش مدرسه نیست. رسانه‌ها با روایت داستان‌های واقعی از تلاش، شکست و پیشرفت می‌توانند گفتمان استعدادمحور را به چالش بکشند. در سطح سیاست‌گذاری نیز لازم است آموزش نظریه‌های انگیزشی مانند نگرش رشد، به‌صورت نظام‌مند وارد برنامه‌های تربیت‌معلم شود.

کاظمی ادامه داد: یکی از ابعاد کمتر دیده‌شده نگرش رشد، پیوند مستقیم آن با سلامت روان است. در فضایی که شکست تحصیلی مساوی با بی‌استعدادی تلقی می‌شود، اضطراب، احساس بی‌ارزشی و کناره‌گیری تحصیلی طبیعی است. نگرش رشد، ترس از اشتباه را کاهش می‌دهد و ناکامی را به تجربه‌ای اصلاح‌گر بدل می‌کند.

آموزش مؤثر؛ تغییر ذهنیت پیش از تغییر کتاب

وی اظهار کرد: اگر توانایی‌ها را ثابت بدانیم، نظام آموزشی صرفاً وضع موجود را بازتولید خواهد کرد، اما با پذیرش رشدپذیری استعدادها، مدارس و دانشگاه‌ها می‌توانند به آزمایشگاه‌های شکوفایی تبدیل شوند؛ همان‌گونه که کارول دوک می‌گوید، هوش چیزی نیست که فقط داشته باشیم، بلکه چیزی است که پرورش می‌دهیم.

به گزارش ایسنا، بنابرآنچه گفته شد، اگر قرار است نظام آموزشی کشور از چرخه اضطراب، فرسودگی و یادگیری سطحی خارج شود، پیش از هر چیز باید ذهنیت خود را نسبت به هوش و یادگیری بازسازی کند. نگرش رشد، نه نسخه‌ای فوری، بلکه مسیری پایدار برای انسانی‌تر کردن آموزش است؛ مسیری که با تغییر نگاه معلم، مدرسه و سیاست‌گذار آغاز می‌شود و می‌تواند اشتیاق به یادگیری را دوباره به کلاس‌های درس بازگرداند.

ورود جدی و آگاهانه رویکرد نگرش رشد به سیاست‌گذاری آموزشی کشور، یک انتخاب تزئینی نیست، بلکه ضرورتی بنیادین برای ارتقای کیفیت آموزش، کاهش اضطراب تحصیلی و بازتعریف مفهوم شکست است؛ ضرورتی که می‌تواند نگاه ما به یادگیری، تلاش و توانمندی انسانی را به‌طور اساسی دگرگون کند.

انتهای پیام