به گزارش سلامت نیوز به نقل از verywellhealth، کورتیزول، هورمون اصلی استرس، برای بقا ضروری است؛ اما اگر برای مدت طولانی در سطح بالا باقی بماند، می‌تواند به حافظه، ساختار مغز و عملکرد شناختی آسیب بزند. هرچند ارتباط کورتیزول و زوال شناختی پیچیده و عمدتاً همبستگی‌محور است، شواهد نشان می‌دهد مدیریت استرس نقش مهمی در حفظ سلامت مغز دارد.

کورتیزول چیست؟

کورتیزول هورمون اصلی استرس در بدن و مهم‌ترین گلوکوکورتیکوئید طبیعی انسان است. این هورمون توسط غدد فوق‌کلیوی ترشح می‌شود و زمانی وارد جریان خون می‌شود که محور هیپوتالاموس–هیپوفیز–فوق‌کلیه (HPA) در پاسخ به استرس فعال شود.

در کوتاه‌مدت، کورتیزول مفید است؛ به افزایش هوشیاری، ثبت خاطرات مربوط به خطر و فعال شدن پاسخ «جنگ یا گریز» کمک می‌کند.اما در استرس مزمن، وقتی سطح کورتیزول برای مدت طولانی از حد بهینه فراتر می‌رود، می‌تواند پردازش حافظه را مختل کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند عملکرد کورتیزول از یک «منحنی U وارونه» پیروی می‌کند؛ یعنی هم کمبود و هم افراط در آن می‌تواند آسیب‌زا باشد.

ارتباط پیچیدهٔ کورتیزول و افت حافظه

مطالعات نشان می‌دهد بالا بودن مداوم کورتیزول (هیپرکورتیزولیسم) می‌تواند ساختار مغز را تغییر دهد و حافظه را تضعیف کند. افرادی که سطح کورتیزول بالاتری دارند، معمولاً در آزمون‌های حافظه عملکرد ضعیف‌تری نشان می‌دهند.

با این حال، همهٔ پژوهش‌ها این ارتباط را به‌طور قاطع تأیید نکرده‌اند. برخی مطالعات رابطه‌ای ضعیف یا حتی بدون ارتباط مشخص گزارش کرده‌اند. به همین دلیل، هنوز به تحقیقات بیشتری نیاز است.

حافظه و هیپوکامپ

هیپوکامپ بخشی از مغز است که نقش کلیدی در شکل‌گیری و بازیابی خاطرات دارد. سطح بالای کورتیزول ممکن است باعث کوچک شدن این ناحیه (آتروفی هیپوکامپ) شود و خطر ابتلا به بیماری آلزایمر را افزایش دهد.

به‌طور کلی، بزرگسالانی که کورتیزول بالاتری دارند، بیشتر دچار فراموشی‌های روزمره می‌شوند و حجم هیپوکامپ آن‌ها نسبت به افراد با سطح طبیعی کورتیزول کمتر است.

استرس مزمن فقط حافظه را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد؛ مطالعات تصویربرداری نشان داده‌اند که کورتیزول بالا در طولانی‌مدت با نازک شدن قشر مغز و کاهش حجم مادهٔ خاکستری در نواحی مرتبط با تصمیم‌گیری، تنظیم خلق‌وخو و توجه همراه است.

۳ راهی که کورتیزول می‌تواند به افت شناختی دامن بزند

پژوهش‌ها سه مکانیسم اصلی را پیشنهاد می‌کنند:

1. آسیب مستقیم ساختاری: کوچک شدن مغز در اثر کورتیزول می‌تواند آسیب‌پذیری نسبت به زوال شناختی وابسته به سن و بیماری‌های نورودژنراتیو مانند آلزایمر را افزایش دهد.

2. آسیب عروقی: مولکول‌های التهابی ناشی از استرس می‌توانند عملکرد رگ‌ها را مختل کرده و خطر سکته و دمانس عروقی را بالا ببرند.

3. استرس اکسیداتیو: استرس روانی می‌تواند تعادل بین رادیکال‌های آزاد و آنتی‌اکسیدان‌ها را به هم بزند و به سلول‌های مغزی آسیب برساند.

باید تأکید کرد که بیشتر این شواهد همبستگی را نشان می‌دهند، نه رابطهٔ علت و معلولی قطعی.

آیا استرس به‌تنهایی باعث دمانس می‌شود؟

خیر. استرس به‌تنهایی عامل مستقیم دمانس نیست، اما استرس مزمن و کورتیزول بالا می‌توانند در روند افت شناختی نقش داشته باشند.

نشانه‌های بالا بودن کورتیزول

کورتیزول بالا اغلب با علائم استرس مزمن همراه است، از جمله:

• خستگی مداوم

• اختلالات خواب

• تحریک‌پذیری

• اضطراب

• افزایش وزن، به‌ویژه در ناحیه شکم

• فشار خون بالا

• مه‌ذهنی

• فراموشی

• سردردهای مکرر

در صورت تداوم این علائم، مراجعه به پزشک ضروری است. آزمایش بزاق یا خون در ساعات صبح می‌تواند به تشخیص کمک کند.

راه‌های کنترل و متعادل‌سازی کورتیزول

کنترل کورتیزول نیازمند رویکردی چندبعدی است:

• مدیریت استرس: تمرین‌های ذهن‌آگاهی، تنفس عمیق، مدیتیشن، یوگا، فعالیت بدنی با شدت متوسط و وقت‌گذرانی در طبیعت

• ارتباط اجتماعی: حس تعلق و ارتباط با دیگران نقش مهمی در تنظیم کورتیزول دارد

• خواب باکیفیت: ۷ تا ۹ ساعت خواب شبانه با رعایت بهداشت خواب

• تغذیهٔ ضد استرس: مصرف امگا ۳، آنتی‌اکسیدان‌ها و منیزیم و کاهش غذاهای فوق‌فرآوری‌شده، قند افزوده، کافئین زیاد و الکل

وقتی تغییر سبک زندگی کافی نیست

برخی اختلالات هورمونی مانند سندرم کوشینگ (افزایش بیش از حد کورتیزول) یا بیماری آدیسون (کمبود کورتیزول) نیازمند درمان پزشکی و گاهی هورمون‌درمانی هستند.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

اگر نگران تأثیر کورتیزول بر حافظه یا عملکرد ذهنی خود هستید، پزشک می‌تواند سطح هورمون‌ها و وضعیت شناختی شما را ارزیابی کند.
علائمی مانند خستگی شدید، افزایش وزن بی‌دلیل، فشار خون بالا یا اختلال حافظه که زندگی روزمره را مختل می‌کند، نیاز به بررسی تخصصی دارد.