حسین اسماعیلیان، امروز ۱۷ آذرماه در همایش پایداری آب، چالش‌ها و راهکارها، از اجرایی شدن سند فرهنگ‌سازی مصرف آب در مشهد خبر داد و اظهار کرد: ناپایداری منابع آب کلان‌شهر مشهد ناشی از ضعف هماهنگی داخلی و اجرای ناقص پروژه‌هاست و برای مدیریت پایدار، همگرایی نخبگان و پیاده‌سازی دقیق برنامه‌ها ضروری است.

وی ادامه داد: با همت این نهادها و همکاری دانشگاه فردوسی مشهد، سند فرهنگ‌سازی مصرف آب پس از سال‌ها خاک‌خوردن در کشور، در سال ۱۴۰۳ به تصویب شورای فرهنگ عمومی استان رسید و تکالیف ۲۴ دستگاه در آن کاملاً مشخص شده است.

اسماعیلیان، با اشاره به اهمیت مسئله آب در ذهن و افکار مردم، بیان کرد: اگرچه هنوز تغییر رفتار گسترده‌ای در مصرف آب ایجاد نشده، اما مهم این است که دغدغه آب در جامعه وجود داشته باشد. برخی ایده‌ها و مطالعات خارجی می‌توانند کمک‌کننده باشند، اما مدیریت آب در ایران باید مبتنی بر شرایط واقعی کشور و همکاری بین دستگاهی باشد.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب مشهد، ادامه داد: برنامه مصوب تامین آب شهر مشهد، مدیریت عرضه و  تقاضا را در نظر گرفته و شامل کاهش سرانه مصرف، کنترل هدررفت، بازنگری در فضای سبز و رعایت سهم زائران است. افق ۱۴۲۰ نشان می‌دهد که جمعیت مشهد به چهار میلیون و ۹۰۰ هزار نفر خواهد رسید و نیاز آب کلان‌شهر حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب در سال خواهد بود که پروژه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای تأمین آن در برنامه مشخص شده‌اند.

اسماعیلیان، با تاکید بر لزوم بهره‌وری بالای کشاورزی و عدم وابستگی صرف به خرید آب از کشاورزان، بیان کرد: کشاورزی باید متناسب با اقلیم و با بهره‌وری بالا انجام شود تا آب شهر مشهد پایدار بماند. برنامه‌های جایگزینی آب کشاورزی و پروژه‌های تأمین آب، سال به سال مورد پیگیری و اجرا قرار گرفته‌اند.

وی همچنین به مشکلات هماهنگی داخلی استان اشاره و بیان کرد: ناپایداری منابع آب مشهد بیشتر ناشی از ضعف همگرایی و تصمیمات پراکنده در داخل استان است تا کمبود منابع یا قوانین. برای رسیدن به مدیریت پایدار، لازم است؛ تمامی نخبگان، مدیران و متخصصان در یک مسیر واحد حرکت کنند.

اسماعیلیان تاکید کرد: بهره‌برداری از پروژه‌های مهم مانند پروژه هزارمسجد باید با وحدت و همگرایی دستگاه‌ها پیش رود. با وجود آغاز مطالعات انتقال آب از دریا در دهه ۸۰، استان مشهد آخرین استان در بهره‌مندی از این منابع خواهد بود، مگر آنکه اجرای پروژه‌ها با دقت و هماهنگی پیش رود.  

وی در پاسخ به این پرسش که راهکارهای ایجاد انگیزه اجتماعی برای تغییر الگوی مصرف چیست، اظهار کرد: مشهد به‌عنوان پایلوت ملی طرح، شهر حساس به آب، انتخاب شده و طبق برنامه، هدف کاهش ۲۰ درصدی مصرف در سه سال است. تابستان امسال با وجود گرما و افزایش مصرف، هیچ‌گونه قطعی ناشی از کمبود رخ نداد و مصرف ۱۳ درصد کمتر از سال گذشته بود. این نشان می‌دهد بخش مهمی از جامعه همراهی کرده است.

اسماعیلیان در خصوص گلایه برخی شهروندان از کاهش فشار آب در ساعات شب، تاکید کرد: علت کاهش فشار در ساعات ۲۳ تا ۷ بامداد چیست؟ کاهش فشار ابزاری برای مدیریت مصرف و جلوگیری از هدررفت است. شبکه ۶ هزار کیلومتری مشهد به‌صورت هوشمند در ۲۱ پهنه مدیریت می‌شود. سیاست ما اجبار به استفاده از پمپ و مخزن نیست و ۷۰ درصد شهر بدون پمپ قابل مدیریت است. هدررفت فیزیکی آب در مشهد کمتر از ۸ درصد است که پایین‌ترین عدد در کشور است.

وی در پاسخ به این پرسش که برخورد با چاه‌ها و انشعابات غیرمجاز چگونه انجام می‌شود، افزود: سامانه ۱۲۵ تا امروز حدود هفت هزار گزارش دریافت کرده که ۵۱ درصد آنها صحیح بوده است. بسیاری از این انشعابات در ویلاها و حاشیه شهر بوده و برخورد با آنها موجب حل مشکل آب در ۱۷ روستا شده است.

روند توسعه بی‌ضابطه چاه‌ها پس از دهه ۱۳۳۰ موجب رشد بی‌رویه برداشت‌ها شد

محمد علائی، رئیس کمیسیون آب اتاق بازرگانی مشهد در ادامه این همایش با انتقاد از سیاست‌گذاری‌های چند دهه اخیر در حوزه آب، از جمله ساخت سدهای متعدد و حفر گسترده چاه‌ها، بیان کرد: همین تصمیمات باعث برهم خوردن تعادل منابع آب زیرزمینی شده است.

وی با اشاره به سابقه حفر نخستین چاه‌ها در ایران توضیح داد: روند توسعه بی‌ضابطه چاه‌ها پس از دهه ۱۳۳۰ موجب رشد بی‌رویه برداشت‌ها شده و امروز پیامدهای آن به‌طور جدی در دشت مشهد دیده می‌شود.

علایی با طرح این پرسش که چه کسی می‌تواند آب را درست مدیریت کند؟، افزود: فقط مالک آب می‌تواند آب را مدیریت کند و دولت در هیچ کجای دنیا توان اداره درست منابع آب را ندارد. دشت مشهد از سال ۱۳۴۷ ممنوعه اعلام شده، اما علیرغم این ممنوعیت، تعداد چاه‌های کشاورزی و غیرمجاز چند برابر شده است.

وی با اشاره به روند تصویب چندین قانون تعیین‌تکلیف چاه‌های غیرمجاز در مجلس افزود: این قوانین نه‌تنها منجر به کاهش برداشت‌ها نشده، بلکه با صدور پروانه‌های جدید عملا وضعیت را پیچیده‌تر کرده است. در حال حاضر در دشت مشهد سالانه ۵۷۱ میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی، ۳۱۵ میلیون مترمکعب در بخش شرب و بهداشت و حدود ۱۰۶ میلیون مترمکعب در صنعت و خدمات برداشت می‌شود.

علائی راهکارهای پیشنهادی خود را این‌گونه تشریح کرد: از آنجا که دشت از دهه ۴۰ ممنوعه بوده، نباید هیچ چاه جدیدی حفر شود و دولت نیز باید پیش از هر اقدامی، خود از حفر چاه دست بردارد. وقتی مسئولان اعلام می‌کنند قصد حفر ۲۰۰ حلقه چاه را دارند، چگونه می‌توان از مردم انتظار داشت چاه نزنند.

وی با اشاره به طرح مشهد بدون دوستی که از سال ۱۳۹۶ برای مدیریت بحران خشکسالی شدید تدوین شده، اظهار کرد: در شرایط خشک‌سالی طولانی، باید بخشی از آب کشاورزی با کمترین میزان ممکن به‌صورت قانونی اجاره یا خریداری شود تا آب شرب شهر تأمین گردد.  شهروندی که در مناطق لوکس زندگی می‌کند و امکاناتی مانند سونا و جکوزی دارد، نباید آب سوبسید دار دریافت کند. این نه عادلانه است و نه منطقی.

علائی یکی از مهم‌ترین معضلات مدیریت آب را اتلاف گسترده محصولات کشاورزی دانست و گفت: در خراسان رضوی ۳۰ درصد محصولات باغی به پسماند تبدیل می‌شود که معادل بیش از یک میلیارد مترمکعب آب است، در حالی‌که این رقم در آمریکا کمتر از یک درصد است. اگر میزان تولید ماده خشک از یک‌ونیم کیلوگرم به چهار کیلوگرم در هر مترمکعب آب برسد، بسیاری از نگرانی‌ها درباره کاهش سهم کشاورزی از بین می‌رود.

وی افزایش مساحت شهر مشهد را نیز اقدامی فاقد هرگونه توجیه خواند و بیان کرد : شهری که از ابتدای سال فقط هفت روز هوای پاک داشته، نباید با توسعه افقی و افزایش جمعیت، فشار بیشتری بر منابع آب و هوا وارد کند.  

علائی در ادامه به ضرورت توجه به تمدن دریایی و توسعه سکونت‌گاه‌های ساحلی از چابهار تا خرمشهر اشاره کرد و گفت: این موضوع از سال‌ها پیش مطرح بوده اما عملی نشده است. استانداری و اتاق بازرگانی هرات در سفر اخیر به مشهد، با طرح توسعه پایدار و به‌هم‌پیوسته مشهد – کشف‌رود – هرات موافقت کرده‌اند و قرار است سالانه یک میلیون تن چغندر قند به مشهد منتقل شود، اقدامی که می‌تواند الگوی جدیدی از همکاری‌های آبی و کشاورزی باشد.

وی پنج محور اصلی را راه نجات دشت مشهد دانست و افزود: به‌رسمیت‌شناختن نقش مالکان آب در مدیریت، توقف کامل حفر چاه در دشت ممنوعه، تأمین کمبود آب مشهد از طریق اجاره آب کشاورزی و نه چاه‌های جدید، جلوگیری از افزایش مساحت و جمعیت مشهد و پیگیری مسیرهای توسعه پایدار با مشارکت کشاورزان و نهادهای محلی. مسئله آب ساده است اما آن را پیچیده جلوه می‌دهند. وقت تصمیم‌گیری رسیده و باید از امسال اقدام کنیم.  ایجاد فضای امید در جامعه ضروری است و نباید مردم را با روایت‌های ناامیدکننده نگران کرد. اگر تصمیم درست اتخاذ شود و مدیریت منابع آب بر اساس اصول کارشناسی پیش برود، امکان نجات مشهد و عبور از بحران وجود دارد.

مدیریت آب نیازمند عزم ملی است

در ادامه این همایش، کامران داوری، رئیس دانشکده آب و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد، با اشاره به تجربه مدیریت منابع آب در خراسان رضوی توضیح داد: مشکل اصلی در مدیریت آب نه به کمبود قوانین بلکه به ناکارآمدی اجرای آن‌ها برمی‌گردد و مدیریت آب در عمل یک مسئله چند بعدی و چند دستگاهی است که تنها با ساده‌انگاری قابل حل نیست.

وی، با اشاره به اینکه حدود یک قرن است که ایران قوانین متعددی برای آب تصویب کرده اما هنوز کنترل برداشت و تخصیص مناسب آب به درستی انجام نمی‌شود، تأکید کرد: علت این ناکامی، عدم درک صحیح پیچیدگی‌های منابع آب، تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و تعامل میان بخش‌های کشاورزی، صنعتی و شهری است.

داوری با ذکر مثال‌هایی از تجربه خراسان جنوبی بیان کرد: تنها در صورت مشارکت مستقیم کشاورزان و مالکین آب می‌توان مدیریت واقعی منابع را عملیاتی کرد و ابزارهای لازم برای کنترل برداشت و تخصیص آب، مانند کنتورهای هوشمند، هنوز به طور کامل در دسترس نیستند و استفاده نمی‌شوند. بخش بزرگی از مشکلات، مربوط به سیاست‌های کلان و تصمیم‌گیری‌های متمرکز است که با واقعیت‌های محلی و نیازهای کشاورزان هماهنگ نیست و باعث شده مصرف آب بدون محدودیت و بدون کنترل کافی ادامه پیدا کند.

رئیس دانشکده آب و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد تأکید کرد: مدیریت آب نیازمند عزم ملی، صداقت در ارائه داده‌ها، مشارکت جامعه محلی و توجه به تخصص‌های متعدد از جمله علوم انسانی، اقتصاد و مهندسی است و تا زمانی که این اصول پذیرفته نشود، هیچ سیاست و قانون جدیدی قادر به حل مشکل نخواهد بود.  

وی بیان کرد: راهکار بحران آب در خراسان رضوی، پذیرش چندساعتی بودن منابع آب، چندسطحی بودن مدیریت و همکاری میان دستگاه‌های مختلف اجرایی است و بدون اجرای این رویکردها، مشکلات همچنان ادامه خواهد داشت.

کاهش سرانه آب تجدیدپذیر دشت مشهد 

سید محمدرضا علوی‌مقدم، رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، نیز در ادامه این همایش با بیان اینکه مدیریت آب سهل و ممتنع است، نسبت به آینده دشت مشهد و کاهش سرانه آب تجدیدپذیر این پهنه به حدود ۲۰۰ مترمکعب هشدار داد و افزود: مشهد میان دو لبه قیچی کاهش بارش و افزایش دما گرفتار شده و تنها راه عبور از بحران، آغاز دهه ریاضت آبی و توقف تدریجی تا ۷۰ تا ۸۰ درصد برداشت اضافه از آبخوان است.

وی مدیریت آب را سهل و ممتنع توصیف کرد و ادامه داد: وقتی از بالا به موضوع آب نگاه می‌کنیم، همه‌چیز ساده به نظر می‌رسد اما در عمل، ورود به جزئیات آن پیچیدگی‌های فراوانی دارد. سهل و ممتنع به معنای غیرممکن بودن نیست، بلکه یعنی مسئله در ظاهر ساده اما در عمل پیچیده است.  دشت مشهد بیماری پیر است که با وجود پوکی استخوان، نارسایی قلبی و فشار خون بالا، اکنون با خونریزی شدید به بیمارستان منتقل شده و باید سریع درمان شود.

علوی‌مقدم با اشاره به اینکه سال‌هاست اعداد و آمار منابع آب دشت مشهد را با نگرانی دنبال می‌کند، بیان کرد: بحران آب مشهد حتی از شهرهایی مانند نیشابور و جوین و کاشمر نیز جدی‌تر است، زیرا سرانه آب تجدیدپذیر این دشت اکنون به حدود ۲۰۰ مترمکعب رسیده، رقمی بسیار پایین‌تر از میانگین کشور که ۱۲۰۰ مترمکعب است و حتی از متوسط استان حدود ۶۰۰ مترمکعب نیز فاصله زیادی دارد. این عدد نشان می‌دهد «فنر جمعیتی مشهد» بین دو فشار اصلی گیر افتاده است: اول، کاهش بارش و دوم افزایش دما.

وی بیان کرد: روند بارش در ۳۰ سال گذشته نشان می‌دهد که مشهد هر ۱۰ سال حدود ۵ درصد کاهش بارش داشته است، رقمی که از نظر هیدرولوژیک بسیار معنادار است. همچنین دمای هوا در همین دوره هر ۱۰ سال ۰٫۲ درجه سانتیگراد افزایش یافته که به معنای افزایش تبخیر و از دست رفتن آب در دسترس است. در ۱۰ سال اخیر تقریباً هیچ سالی بارش کمتر از میانگین نداشته‌ایم، این یعنی وارد دوره‌ای شده‌ایم که شدت تغییرات اقلیمی از روند بلندمدت هم فراتر رفته است.

علوی‌مقدم با اشاره به اینکه بیش از ۸۰ درصد آبی که شهروندان مصرف می‌کنند به سیستم بازمی‌گردد و تنها تبخیر عامل از دست رفتن واقعی آب است، افزود: با افزایش دما، همین تبخیر به‌شدت بالا رفته و فشار مضاعفی بر منابع آب وارد می‌کند. در چنین شرایطی، دشت مشهد همزمان با کاهش ورودی و افزایش خروجی روبه‌روست و این وضعیت را نمی‌توان با اقدامات کوچک یا نگاه‌های کلان غیرعملیاتی حل کرد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه سال‌ها پیش همراه با برخی صاحب‌نظران استان، نظریه‌هایی مانند تمدن دریامحور و تغییر ساختار اقتصادی شرق کشور برای کاهش فشار بر منابع آب را مطرح کرده‌اند، گفت: آن زمان فرصت برای اجرای این ایده‌ها وجود داشت اما امروز با منابع مالی تهی و شرایط شکننده اقلیمی، دوره رویاپردازی نیست؛ امروز روز ریاضت است.

وی تصریح کرد: اکنون نسبت به ۱۰ سال پیش تیغ تغییرات اقلیمی تیزتر، منابع دولت کم‌تر و وابستگی جمعیت به آبخوان‌ها بیشتر شده، اما در مقابل، سواد آبی جامعه و درک مردم از اهمیت آب رشد قابل‌توجهی داشته است. عقب‌ماندگی امروز مربوط به ساختار حکمرانی است که با وجود آگاهی از بحران، چابکی لازم برای اقدام را ندارد.

علوی‌مقدم با تاکید بر اینکه باید نگاه پزشک و بیمار را جایگزین نگاه‌های نظری، عنوان کرد: باید از همین امسال ۷۰ تا ۸۰ درصد برداشت اضافه از آبخوان‌های مشهد را به‌تدریج کاهش دهیم و هر سال حدود ۵ درصد از اضافه‌برداشت کم کنیم تا ظرف پنج سال به نقطه تعادل هیدرولوژیک صفر برسیم، یعنی دیگر از سهم آیندگان دزدی نکنیم.

وی راهکارهایی مانند راه‌اندازی بازار آب و اصلاح قیمت‌گذاری را نیز ابزارهایی دانست که می‌تواند اجرای این برنامه را ممکن سازد و تاکید کرد: اولین کار، بند آوردن خونریزی است، اگر همین امروز شروع نکنیم، فردایی برای دشت مشهد نمی‌ماند.

انتهای پیام