خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها، مرجان فرهمند: مشهد امروز در آستانه مرحله‌ای تازه از بحران محیط‌زیستی قرار دارد؛ مرحله‌ای که دیگر با الگوهای قدیمی آلودگی هوا قابل توصیف نیست. آنچه این کلان‌شهر تجربه می‌کند، محصول ترکیب هم‌زمان دو سازوکار متفاوت است: انباشت آلاینده‌های ناشی از سوخت‌های فسیلی در روزهای پایدار و ورود ریزگردهای داخلی در روزهای بادخیز. این دو منبع که هرکدام به‌تنهایی چالش‌زا هستند، اکنون در حال ساختن الگویی مرکب و پیچیده‌اند که کنترل آن به‌مراتب دشوارتر از گذشته است.

در سال‌های اخیر پدیده ریزگردهای داخلی به عامل تعیین‌کننده کیفیت هوا در شرق کشور تبدیل شده است. فرسایش خاک، تخریب پوشش گیاهی، خشکسالی و فعالیت‌های گسترده معدنی، کانون‌های جدیدی از گردوغبار در اطراف مشهد و مناطق شرقی ایجاد کرده که هر وزش باد می‌تواند آن‌ها را فعال کند. این ریزگردها ریزدانه‌تر و خطرناک‌تر شده‌اند و اثرات سلامت‌محور آن‌ها بر دستگاه تنفسی شهروندان رو به افزایش است.

در سوی دیگر، الگوی مصرف سوخت و شدت ترافیک باعث شده آلودگی ناشی از خودروها و سیستم‌های گرمایشی، در روزهای سرد و بدون باد در لایه‌های پایین جو محبوس بماند. وارونگی دما این وضعیت را تشدید می‌کند و باعث می‌شود منابع متحرک و ثابت، سهم اصلی را در آلودگی ایفا کنند. این ترکیب، هوای مشهد را از یک مسئله فصلی به یک پدیده پایدار و تکرارشونده تغییر داده است.

نبود داده‌های دقیق درباره سهم هر بخش از آلودگی نیز مدیریت این بحران را دشوارتر کرده است. سامانه‌های پایش موجود امکان تفکیک آلاینده‌ها را به‌صورت علمی و منظم فراهم نمی‌کنند و همین خلأ، تصمیم‌گیری‌های کلان را با عدم قطعیت مواجه ساخته است. وقتی داده دقیق نباشد، سیاست‌گذاری نه‌تنها کند می‌شود، بلکه خطر خطا نیز افزایش می‌یابد.

در چنین شرایطی، آینده مشهد در گرو مجموعه‌ای از تصمیم‌های ساختاری است. اگر روند کنونی ادامه یابد، شهر نه شبیه مدل تهران خواهد شد و نه نسخه امروز خود؛ بلکه به وضعیت تازه‌ای وارد می‌شود که در آن آلودگی سوخت با ریزگردهای ناشی از فرسایش سرزمین ترکیب شده و بحران را پیچیده‌تر می‌کند. مشهد در آستانه نقطه‌ای قرار دارد که بدون اصلاح سیاست‌های انرژی، توسعه حمل‌ونقل عمومی و احیای پوشش گیاهی، چشم‌انداز پنج‌سال آینده‌اش با خطر جدی روبه‌رو خواهد بود.

مشهد در پنج سال آینده گرفتار ترکیبی مرگبار از آلودگی سوخت و ریزگردهای داخلی می‌شود

محمد تقی دستورانی، استاد محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: آلودگی هوای مشهد دیگر فقط نتیجه ترافیک و خودروهای فرسوده نیست؛ ریزگردهای داخلی ناشی از فرسایش خاک و نابودی پوشش گیاهی، ترکیبی خطرناک با آلودگی سوخت ایجاد کرده‌اند که آینده هوای شهر را تهدید می‌کند و کنترل آن را بسیار دشوار خواهد کرد.

استاد محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: آلودگی‌های اخیر در مشهد نتیجه هم‌زمان دو منشأ متفاوت است؛ آلودگی ناشی از سوخت‌های فسیلی در روزهای سرد و بدون باد و آلودگی ناشی از ریزگردها در روزهایی که جریان باد فعال است.

وی تأکید کرد: در روزهایی که هوا کاملاً پایدار است و باد جریان ندارد، تقریباً سهمی برای ریزگردها وجود ندارد و آلودگی موجود محصول تردد خودروها، ناوگان فرسوده حمل‌ونقل، سیستم‌های گرمایشی و کیفیت پایین سوخت است که در اثر وارونگی دما در لایه‌های پایین جو محبوس می‌شوند.

نبود آمار تفکیک‌شده و شفاف

دستورانی افزود: یکی از مشکلات اساسی کشور، نبود آمار تفکیک‌شده و دقیق درباره سهم هر منبع آلاینده است.

استاد محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد گفت: بارها پرسیده شده که سهم خودروها، نیروگاه‌ها، صنایع، کوره‌ها یا حتی ریزگردها چقدر است، اما پاسخ مشخصی وجود ندارد. این موضوع لزوماً به معنای پنهان‌کاری نیست؛ بسیاری از مواقع اساساً سامانه‌های پایش و داده‌برداری دقیق وجود ندارد تا بتوان سهم هر بخش را برآورد کرد.

وی سپس به بخش مهم‌تر یعنی منبع ریزگردها اشاره می‌کند و در این خصوص عنوان کرد: برخلاف تصورات رایج، منشأ گردوغبار لزوماً همسایگان نیستند. بخش مهمی از ریزگردهایی که بر سر مشهد و استان می‌نشینند از سمت ترکمنستان، دشت قره‌قوم و مناطق فاقد پوشش گیاهی وارد می‌شوند، اما بخش دیگری منشأ داخلی دارد.

دستورانی بیان کرد: برداشت‌های معدنی گسترده در سنگان، بافت و سایر نقاط شرق کشور، تخریب پوشش گیاهی، خشکسالی، فرسایش خاک و حفر کانون‌های رهاشده گردوغبار باعث شده ریزگردهای داخلی به مراتب خطرناک‌تر و ریزتر از گذشته شوند.

استاد محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به خطرات سلامت و تنفسی افزود: این گردوغبارها بسیار ریزدانه و میکرونی‌اند و به‌راحتی وارد دستگاه تنفسی شده و بار بیماری‌های ریوی را افزایش می‌دهند.

بحران محیط زیستی کشور

وی با اشاره به وضعیت موجود زیست محیطی کشور بیان کرد: کشور در بسیاری از حوزه‌های محیط زیستی مثل آب، خاک و هوا به نقطه‌های بسیار خطرناک و نزدیک به شرایط غیرقابل برگشت رسیده است. وقتی مصرف سوخت کشور از استانداردهای جهانی خارج است و قیمت سوخت واقعی نیست، تردد و مصرف بی‌محابا می‌شود و واکنش زنجیره‌ای آلودگی ایجاد می‌کند.

راهکارها؛ اصلاح سوخت و توسعه حمل‌ونقل عمومی

دستورانی افزود: اصلاح قیمت‌گذاری سوخت و واقعی کردن هزینه مصرف، یکی از اولین راهکارهاست؛ همان‌طور که در بسیاری از کشورها با افزایش قیمت سوخت، مردم به سمت حمل‌ونقل عمومی و خودروهای کم‌مصرف سوق داده می‌شوند.

استاد محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد گفت: اگر مردم احساس نکنند مصرف بی‌رویه هزینه دارد، هیچ برنامه‌ای برای کنترل آلودگی موفق نمی‌شود.

وی بر ضرورت توسعه حمل‌ونقل عمومی تاکید کرد و افزود: تا زمانی که اتوبوس‌های شهری فرسوده‌اند، خطوط مترو محدود است و تاکسی‌ها پرمصرف‌اند، نمی‌توان انتظار کاهش آلودگی داشت.

فرسایش سرزمین و نابودی پوشش گیاهی

دستورانی یکی از مهم‌ترین بحران‌ها را فرسایش سرزمین و نابودی پوشش گیاهی می‌داند؛ و در این خصوص افزود: کاهش بارندگی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب و خشک شدن عرصه‌های طبیعی، زمینه ایجاد کانون‌های ریزگرد داخلی را بیشتر کرده و باعث شده مشهد و بسیاری از شهرهای شرقی کشور تابعی از همین تغییرات باشند.

ضعف ساختاری سازمان محیط زیست

استاد محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد به ضعف ساختاری سازمان محیط زیست اشاره کرد و گفت: این سازمان با بودجه و نیروی کارشناسی اندک، توان مقابله با پروژه‌های بزرگ مخرب را ندارد.

وی مثال مشخصی را مطرح کرد و گفت: در ارزیابی محیط زیستی کمربند جنوبی مشهد، ۱۴ امتیاز مثبت در مقابل ۵۲ امتیاز منفی ثبت شده، اما همچنان فشار برای اجرای پروژه وجود دارد. این پروژه می‌تواند حجم زیادی گردوغبار و آلودگی را مستقیم وارد شهر کند.

پیش‌بینی وضعیت آلودگی در پنج سال آینده

دستورانی اظهار کرد: وضعیت آلودگی مشهد در سال‌های آینده، اگر همین روند ادامه داشته باشد، رو به وخامت خواهد گذاشت هرچند مشهد به دلیل الگوی متفاوت مصرف سوخت به تهران نخواهد رسید، اما ریزگردهای داخلی می‌توانند وضعیت این شهر را پیچیده‌تر کنند. تغییر اقلیم، خشکسالی و ضعف مدیریت سرزمین باعث شده آلودگی هوا یک مشکل گذرا نباشد و در آینده به پدیده‌ای پایدار و تکرارشونده تبدیل شود.

استاد محیط زیست دانشگاه فردوسی تأکید کرد: اگر تصمیم‌های بزرگ و ساختاری گرفته نشود، مشهد در پنج سال آینده نه شبیه امروز خواهد بود و نه شبیه تهران؛ بلکه ترکیبی از آلودگی ناشی از سوخت و گردوغبار ناشی از فرسایش سرزمین خواهد بود. وضعیتی که کنترل آن بسیار سخت‌تر از آلودگی صرفاً خودرویی است.

مشهد در آستانه آلودگی شدید هوا

در ادامه مرتضی اثمری، کارشناس سازمان هواشناسی خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: پس از بارش‌های چهارشنبه و بهبود موقتی هوا، دوباره شرایط پایدار و وارونگی دما مشهد را وارد فاز آلودگی کرده و سازمان هواشناسی هشدار داد احتمال تغییر هشدار از زرد به نارنجی وجود دارد.

کارشناس سازمان هواشناسی خراسان رضوی گفت: طی چهارشنبه گذشته با فعالیت سامانه ناپایدار و بارشی بر روی استان، همانطور که انتظار می‌رفت ضمن افزایش ابر و بارندگی در اغلب نقاط خراسان رضوی از جمله شهر مقدس مشهد، شاهد بهبود کیفیت هوا بودیم. در مشهد حدود ۱۰ میلی‌متر بارندگی در ایستگاه فرودگاهی ثبت شد.

وی افزود: با توجه به این بارش‌ها، موقتاً کیفیت هوا در مشهد بهبود یافت و شاخص کیفیت هوا برای ساعاتی به زیر ۱۰۰ و در سطح سالم قرار گرفت، اما با خروج سامانه بارشی و حاکم شدن شرایط پایدار و وارونگی دما، دوباره شاهد افزایش انباشت آلاینده‌های جوی در این کلان‌شهر هستیم. بر همین اساس امروز مرکز پیش‌بینی استان هشدار کاهش کیفیت هوا صادر کرد و پیش‌بینی می‌شود شاخص کیفیت هوا مجدداً در شرایط ناسالم قرار گیرد. این وضعیت تا اواسط هفته، یعنی تا روز سه‌شنبه، ماندگار خواهد بود.

اثمری درباره احتمال صدور هشدار نارنجی گفت: فعلاً هشدار زرد صادر شده اما با توجه به شرایط، ممکن است هشدار به رنگ نارنجی تغییر پیدا کند.

کارشناس سازمان هواشناسی خراسان رضوی درباره احتمال بارش در روزهای آینده نیز گفت: متأسفانه ابری بودن هوا در این روزها با بارش همراه نخواهد بود و شرایط پایداری جو باعث می‌شود شاخص کیفیت هوا تا اواسط هفته در وضعیت ناسالم باقی بماند.

به گفته وی براساس آخرین نقشه‌ها و تحلیل‌های امروز، برای آخر هفته و اوایل هفته آینده ورودی سامانه بارشی به استان پیش‌بینی می‌شود که پیامد آن افزایش ابر و بارندگی در مشهد و بسیاری از نقاط استان خواهد بود.

منابع انتشار آلاینده‌ها حتی هنگام بارندگی نیز متوقف نمی‌شوند

در ادامه فرخ لقا امینی، کارشناس مسئول بررسی آلودگی هوا و تغییر اقلیم اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه «منابع انتشار آلاینده‌ها حتی هنگام بارندگی نیز متوقف نمی‌شوند»، اظهار کرد: خودروها، صنایع و نیروگاه‌ها همچنان در حال فعالیت هستند و همین موضوع مانع از رسیدن شاخص به شرایط پاک می‌شود.

کارشناس مسئول بررسی آلودگی هوا و تغییر اقلیم اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی درباره منشأ آلاینده‌ها در نیمه دوم سال گفت: در این فصل، آلودگی‌ها بیشتر انسان‌ساز هستند. خودروها عامل اصلی آلودگی مشهد به‌شمار می‌آیند و پس از آن صنایع، نیروگاه‌ها و منابع ثابت مانند سیستم‌های گرمایشی منازل، ادارات، مراکز تجاری و آموزشی قرار دارند.

وی همچنین به تأثیر خشکی هوا در هفته‌های گذشته اشاره کرد و گفت: به‌دلیل خشکی شدید، حتی یک وزش باد ملایم هم گردوخاک سطح زمین را بلند می‌کرد و باعث افزایش ذرات معلق می‌شد.

امینی درباره تفاوت شاخص کیفیت هوا در نقاط مختلف شهر افزود: هیچ‌وقت همه ایستگاه‌های سنجش آلودگی همزمان یک وضعیت ندارند. ممکن است یک ایستگاه شاخص ۱۱۰ و دیگری ۱۴۰ را ثبت کند. ترافیک، جمعیت و شرایط محلی بر این اختلاف اثر می‌گذارد.

کارشناس مسئول بررسی آلودگی هوا و تغییر اقلیم اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی با اشاره به تعطیلی‌های اخیر ناشی از آلودگی گفت: شدت وارونگی دما و نبود بارندگی، باعث شد چندین روز هوای آلوده در مشهد داشته باشیم. اکنون نیز با وجود بارش محدود، هوا هنوز پاک نشده اما در وضعیت قابل‌قبول قرار دارد.

هشدار درباره ترکیب سوخت و ریزگردهای داخلی

بررسی روندهای کنونی نشان می‌دهد که آلودگی هوای مشهد در حال عبور از مرحله «قابل مهار» به مرحله «پیچیده و دیرپاسخ» است. ترکیب آلودگی سوخت و ریزگردهای داخلی روندی ایجاد کرده که نه با یک تغییر اقلیم کوتاه‌مدت اصلاح می‌شود و نه با چند دوره بارندگی. این الگو نیازمند مدیریت یکپارچه و اولویت‌گذاری در سطح ملی است.

راهکارهای کلیدی از اصلاح قیمت‌گذاری سوخت تا توسعه حمل‌ونقل عمومی، سال‌هاست مطرح شده اما اجرای آن‌ها هنوز به نقطه مطلوب نرسیده است. تا زمانی که مصرف سوخت ارزان و بی هزینه تلقی شود، ناوگان فرسوده جایگزین نشود و دسترسی به حمل‌ونقل عمومی گسترش نیابد، آلودگی ناشی از خودروها سهم اصلی خود را حفظ خواهد کرد؛ حتی در روزهای بارانی که انتظار کاهش محسوس آلودگی وجود دارد.

در حوزه سرزمین نیز وضعیت شکننده است. ادامه برداشت‌های معدنی، خشک شدن پهنه‌های طبیعی و کاهش بارندگی، ریزگردهای داخلی را به منبع دائمی آلودگی تبدیل کرده است. احیای پوشش گیاهی، مدیریت خاک و بازنگری در طرح‌های عمرانی ضروری است؛ زیرا هر پروژه مخرب می‌تواند کانون جدیدی از گردوغبار ایجاد کند و بحران را تشدید نماید.

علاوه بر این، ضعف ساختاری سازمان محیط زیست و محدودیت‌های کارشناسی باعث شده قدرت اعمال نظر در پروژه‌های بزرگ کاهش یابد. نمونه‌هایی مانند ارزیابی کمربند جنوبی مشهد نشان می‌دهد که حتی با وجود امتیازهای منفی بالا، فشار برای اجرای طرح‌ها ادامه دارد. این روند، ریسک ورود مستقیم گردوغبار و آلودگی به داخل شهر را افزایش می‌دهد.

اگر تصمیم‌های بزرگ و اصلاحات ساختاری اتخاذ نشود، مشهد در پنج سال آینده با وضعیتی روبه‌رو می‌شود که مهار آن به‌مراتب دشوارتر از امروز خواهد بود؛ وضعیتی که حاصل هم‌زمان آلودگی سوخت، ریزگردهای داخلی، خشکسالی و مدیریت ناپایدار سرزمین است. آینده هوای مشهد وابسته به انتخاب‌هایی است که اکنون انجام می‌شود؛ انتخاب‌هایی که می‌تواند این شهر را از ورود به چرخه‌ای پایدار از آلودگی نجات دهد یا آن را در برابر موجی مداوم از بحران قرار دهد.