خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: با توجه به اهمیت حفظ منابع خاک و آب به عنوان یکی از راهبردهای اساسی و پیش‌نیاز توسعه پایدار کشاورزی و تأمین امنیت غذایی روز ۵ دسامبر یا ۱۴ آذر به عنوان روز جهانی خاک نامگذاری شده است.

به همین منظور برای اطلاع از وضعیت فرسایش خاک، ترویج فرهنگ حفاظت از خاک و تقویت بهره‌برداری پایدار در استان کرمان با هادی زهدی، رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمان به گفتگو نشستیم.

* با توجه به شعار امسال روز جهانی خاک که «خاک، سرآغاز غذاست»، به نظر شما این شعار تا چه حدی بیانگر وضعیت کنونی امنیت غذایی در جهان و استان کرمان است؟

آب، خاک و پوشش گیاهی سه رکن اساسی حیات در کره زمین محسوب شده و خاک به عنوان بستر حیات نقش تعیین کننده‌ای دارد. با توجه به هدف از انتخاب یک روز به عنوان روز جهانی خاک که فرهنگ سازی و توجه جامعه جهانی به مباحث مرتبط با مدیریت و حفاظت از منابع خاکی هر کشور می‌باشد؛ این شعار، دقیق‌ترین و درعین‌حال هشداردهنده‌ترین شعار ممکن است.

ما در استان کرمان یک پارادوکس بزرگ داریم. از یک سو، یکی از قطب‌های مهم تولید محصولات استراتژیک مانند پسته، خرما و مرکبات در کشور هستیم و امنیت غذایی ملی به تولیدات ما وابسته است و از سوی دیگر، منابع خاکی ما بسیار شکننده و در معرض تهدیدهای جدی هستند. لذا اگر خاک سالم نداشته باشیم، نه تنها این جایگاه را از دست خواهیم داد، بلکه با بحران غذایی در خود استان کرمان نیز مواجه خواهیم شد. پس این شعار برای ما فقط یک شعار نیست؛ یک یادآوری حیاتی است که خط تولید غذای ما از سلامت خاک آغاز می‌شود.

* چرا خاک تنها به عنوان یک بستر کشت ساده نیست و آن را یک اکوسیستم زنده و پیچیده می‌دانیم؟

خاک در نگاه عامه یک ماده بی‌جان است، اما در حقیقت، یک دنیای زنده و پر جنب و جوش است. در یک قاشق چای خوری خاک سالم، میلیاردها موجود زنده از باکتری و قارچ تا کرم‌های ریز و نماتدها زندگی می‌کنند.

این موجودات با تجزیه مواد آلی، غذا را برای گیاهان آماده می‌کنند، ساختار خاک را بهبود می‌بخشند و حتی با بیماری‌ها مبارزه می‌کنند. متأسفانه در کشاورزی فشرده و با استفاده نادرست از نهاده‌ها، اولین چیزی که نابود می‌شود، همین حیات خاک است. وقتی این اکوسیستم می‌میرد، خاک تبدیل به یک سنگ ریزه بی‌حاصل می‌شود که فقط با کودهای شیمیایی می‌توان به زور چیزی از آن بیرون کشید.

* به طور مشخص، مهم‌ترین چالش‌ها و تهدیدهای پیش روی خاک‌های استان کرمان چیست؟

از جمله تهدیدهای اصلی که خاک‌های استان کرمان را فرا گرفته‌اند می‌توان به شوری و قلیایی شدن، فرونشست آبخوان‌ها و ایجاد درز و ترک‌های عظیم در سطح خاک‌ها و از دست رفتن کاربری خاک، فرسایش بادی، کاهش ماده آلی و آلودگی استفاده بی‌رویه از کودها و سموم شیمیایی در طول دهه‌ها اشاره نمود.

* وضعیت فرسایش خاک و کاهش حاصلخیزی در استان کرمان در مقایسه با میانگین کشوری چگونه است؟

متأسفانه آمارها خوشایند نیستند. میانگین فرسایش خاک در کشور حدود ۱۶ تن در هکتار در سال است که خود چندین برابر استاندارد جهانی است؛ اما در برخی از دشت‌ها و حوزه‌های آبخیز استان کرمان، این رقم به دلیل شدت باد و کمبود پوشش گیاهی، حتی به بیش از ۲۰ تن در هکتار نیز می‌رسد. در مورد کاهش حاصلخیزی، شاهد کاهش مستمر ماده آلی و افزایش شوری در دشت‌های اصلی کشاورزی مانند دشت رفسنجان، زرند و کرمان هستیم. این یعنی سرمایه ملی ما در حال نابودی است.

* کدام مناطق یا شهرستان‌های استان کرمان از نظر تخریب خاک در وضعیت بحرانی‌تری قرار دارند؟

دشت‌های رفسنجان، سیرجان، زرند، کرمان و بم به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، شوری فزاینده و پدیده فرونشست زمین، در وضعیت هشدار قرار دارند. در این مناطق، سلامت خاک مستقیماً به بحران آب گره خورده است و اولویت ما اجرای طرح‌های «مدیریت یکپارچه منابع آب و خاک» در این دشت‌های ممنوعه و بحرانی است.

* مرکز تحقیقات شما برای مقابله با این چالش‌ها چه برنامه‌های تحقیقاتی و عملیاتی در دست اجرا دارد؟

ما با همکاری خوبی که با بخش اجرا و آموزش در سطح استان کرمان داریم روی چند محور اصلی متمرکز شده‌ایم که برخی از نتایج حاصله عبارتند از احیای خاک‌های شور و سدیمی با معرفی ارقام متحمل به شوری و استفاده از مواد اصلاح کننده، توسعه کشاورزی حفاظتی ترویج با روش‌های کم خاک ورزی و بی ‌خاک ورزی در کشت‌های غلات برای حفظ رطوبت و جلوگیری از فرسایش بادی، پایش رعایت الگوی کشت در سطح مزرعه، همکاری با بخش اجرا جهت ترویج بادشکن بیولوژیک اطراف مزارع و توسعه پوشش گیاهی در سطوح زراعی و باغی و منابع طبیعی، ترویج کودهای آلی و کمپوست با تبدیل پسماندهای کشاورزی استان مانند پوست پسته به کمپوست طلایی برای افزایش ماده آلی خاک، راه‌اندازی شبکه پایش سلامت خاک در سراسر استان برای رصد تغییرات و هشدار به موقع، تقویت پوشش گیاهی و تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی با استفاده از طرح‌های پخش سیلاب بر آبخوان می‌باشند.

* کشاورزان استان کرمان چگونه می‌توانند با کشاورزی حفاظتی به حفظ خاک کمک کنند؟

کشاورزی حفاظتی با استفاده از اصول ساده حداقل خاک ورزی، تناوب زراعی و پوشش دائمی خاک بسیار مؤثر می‌باشد و در حقیقت اگر از ادواتی استفاده کنیم که فقط شیاری باریک برای بذر ایجاد می‌کنند، این کار از فرسایش بادی جلوگیری می‌کند و کشت تک محصولی خاک را فرسوده می‌کند. باید در تناوب با گیاهان پوششی خاک را تقویت کرد و اینکه اجازه ندهیم خاک لخت بماند. باقی‌گذاشتن بقایای گیاهی در مزرعه یا کشت گیاهان پوششی، مانند یک حفاظ ضد باد و ضد تبخیر برای خاک عمل می‌کند و علاوه بر این با احداث بادشکن بیولوژیک اطراف مزارع می‌توانند در مقابل بادهای فرساینده کشتزار خود را محافظت کنند.

* نقش خاک‌های سالم در مقابله با پدیده‌هایی مانند تغییر اقلیم و کم‌آبی چیست؟

خاک سالم بزرگترین متحد ما در جنگ با کم آبی و تغییر اقلیم است. یک خاک با ماده آلی بالا، مانند یک اسفنج عمل می‌کند و هر میلیمتر باران را به خود جذب و ذخیره می‌کند. همچنین از طرفی، خاک‌های سالم بزرگترین مخزن کربن زمین هستند و با حفظ و بهبود خاک‌هایمان، می‌توانیم گازهای گلخانه‌ای را در خاک ذخیره و از گرمایش زمین بکاهیم.

* به جز کشاورزان، سایر اقشار جامعه چه نقشی در حفاظت از خاک دارند؟

حفاظت از خاک یک مسئولیت همگانی است. شهرنشینان با تفکیک زباله و تولید کمپوست از پسماندهای آشپزخانه، هم از دفن زباله جلوگیری می‌کنند و هم ماده اولیه برای غنی‌سازی خاک را تولید می‌کنند. صنایعی که پساب دارند هم می‌توانند با تصفیه استاندارد، از آلوده کردن خاک‌های اطراف خودداری کنند و بازچرخانی آب و استفاده مجدد از پساب‌های صنعتی در مناطق مستعد نیز قابل اجرا می‌باشد. همچنین مسئولان شهری باید فضای سبز شهرها را با گونه‌های کم آب و سازگار با خاک‌های شور استان کرمان توسعه دهند تا به جای یک مصرف‌کننده، بخشی از چرخه حفاظت از خاک باشند.

* برای نهادینه کردن فرهنگ حفاظت از خاک، چه برنامه‌های ترویجی دارید؟

ما برنامه «هر دانش‌آموز، یک سفیر خاک» را در دست اجرا داریم. از طریق بازدیدهای دانش‌آموزی از مزارع الگویی، انتشار کتابچه‌های مصور و برگزاری کلاس‌های آموزشی برای ذی نفعان سعی داریم این فرهنگ را از پایه نهادینه کنیم. همچنین، برای کشاورزان پیشرو شناسنامه سلامت خاک مزرعه شأن را صادر می‌کنیم تا برای دیگران الگو باشد. مرکز تحقیقات استان کرمان همگام با دستگاه‌های مختلف متولی در بخش‌های دولتی و خصوصی و تشکل‌ها، در برگزاری روز جهانی خاک مشارکت خواهد داشت.

* اگر بخواهید تنها یک پیام کلیدی را به مناسبت روز جهانی خاک به گوش تمام مردم و مسئولان استان کرمان برسانید، آن پیام چیست؟

پیام من این است که خاک کرمان، میراث چندین هزار ساله تمدن ماست، اگر این میراث از بین برود، در مدت یک نسل قابل بازسازی نیست. سلامت خاک برابر است با امنیت آبی، غذایی و امنیت اجتماعی ما. از امروز به خاک نه به عنوان یک کالا، بلکه به عنوان یک سرمایه حیاتی ملی بنگریم.

* چشم‌انداز و آرزوی شما برای خاک استان کرمان در دهه پیش رو چیست؟

امیدوارم که در دهه پیش رو، شاهد جنبش احیای خاک در سراسر استان کرمان باشم. چشم‌اندازم این است که با همکاری همه جانبه بخش‌های اجرایی، تحقیقاتی و آموزشی، میزان ماده آلی خاک‌های زراعی ما حداقل به یک درصد افزایش یابد، روند شوری زایی و افت سفره در دشت‌های اصلی متوقف یا به کم‌ترین میزان ممکن شود، و نام کرمان نه فقط با پسته، مرکبات و خرما، بلکه با مدیریت پایدار خاک به عنوان یک الگوی ملی و حتی جهانی شناخته شود.