اضطراب کودکان چیست و چرا دیده نمی‌شود؟

بیشتر کودکان در طول رشد، دوره‌هایی از ترس، نگرانی یا وابستگی شدید را تجربه می‌کنند. این حالت‌ها بخشی طبیعی از رشد عاطفی محسوب می‌شود. اما زمانی که این احساسات فراتر از حد معمول می‌روند و در عملکرد روزانه کودک اختلال ایجاد می‌کنند، با اضطراب در کودکان و نوجوانان روبه‌رو هستیم.

در یک پژوهش منتشر شده توسط CDC آمریکا در سال 2023، آمار نشان می‌دهد حدود 9 درصد از کودکان 3 تا 17 سال اختلالات اضطرابی را تجربه می‌کنند؛ یعنی تقریبا از هر 11 کودک، یک نفر. کارشناسان معتقدند آمار واقعی بیشتر است، زیرا بسیاری از خانواده‌ها نشانه‌ها را جدی نمی‌گیرند یا علت را اشتباه تشخیص می‌دهند.

در ایران نیز محققان گزارش داده‌اند که فراوانی اضطراب بین دانش‌آموزان دوره ابتدایی به بیش از 20 درصد می‌رسد؛ آماری که همسو با افزایش فشارهای آموزشی و تغییر سبک زندگی کودکان است.

نشانه‌های اضطراب کودکان چگونه بروز پیدا می‌کنند؟

گاهی نشانه‌ها واضح‌اند؛ مثل گریه‌های طولانی هنگام جدا شدن از والدین. اما بسیاری از نشانه‌های اضطراب کودکان پنهان‌اند و در رفتارهای روزمره خود را نشان می‌دهند؛ درست مثل قطعه‌های گم‌شده یک پازل.

کودکی که دائم شکم‌درد دارد و پزشکان دلیل جسمی پیدا نمی‌کنند، ممکن است دچار اضطراب باشد. کودکی که شب‌ها چند بار بیدار می‌شود، از خواب‌های آشفته می‌گوید یا نمی‌تواند تنها در اتاق بماند، ممکن است با علائم اضطراب کودک دست‌وپنجه نرم کند.

بر اساس داده‌های انجمن روانشناسی آمریکا، حدود 30 درصد اضطراب‌های کودکی با نشانه‌های جسمی بروز می‌کند. همین مسئله باعث می‌شود خانواده‌ها ابتدا به پزشکان عمومی مراجعه کنند و دیرتر متوجه ریشه رفتاری شوند.

چند نمونه نشانه‌های رایج:

کودک بیش از اندازه از اشتباه کردن می‌ترسد
تمرکز پایدار ندارد و بی‌قراری نشان می‌دهد
قبل از موقعیت‌های اجتماعی دچار دل‌درد یا تهوع می‌شود
شب‌ها دیر به خواب می‌رود یا خواب‌های کابوس‌گونه می‌بیند
در جمع سکوت شدید یا گوشه‌گیری دارد

این موارد ممکن است بخشی از یک اختلال اضطراب کودکی باشند؛ مانند اضطراب اجتماعی کودکان، اضطراب جدایی در کودکان یا اضطراب مدرسه در کودکان.

دلایل اضطراب کودکان از کجا آغاز می‌شود؟

در بین والدین، سوءتفاهم بزرگی درباره منشأ اضطراب وجود دارد. برخی تنها ژنتیک را مقصر می‌دانند، برخی محیط را. واقعیت این است که اضطراب معمولا از ترکیبی از عوامل شکل می‌گیرد. بررسی‌های علمی نشان داده‌اند عواملی چون ساختارهای مغزی، سبک فرزندپروری، تجربیات اولیه و حتی شرایط اقتصادی می‌توانند نقش تعیین‌کننده داشته باشند.

بر اساس مطالعه‌ای در سال 2022، کودکانی که یکی از والدینشان دارای اختلال اضطراب بوده‌اند، 50 درصد احتمال بیشتری برای بروز اضطراب دارند. اما این تنها جنبه ماجرا نیست. نوع برخورد خانواده نیز نقش مهمی دارد. والدینی که بیش از حد مراقب‌اند، دایم هشدار می‌دهند یا کودک را از موقعیت‌های جدید منع می‌کنند، ناخواسته زمینه دلایل اضطراب کودکان را تقویت می‌کنند.

عوامل دیگر:

تجربه یک حادثه استرس‌زا مثل تغییر مدرسه
رقابت‌های آموزشی شدید و ترس از عملکرد
ارتباط ضعیف یا تنش در محیط خانه
الگوگیری کودک از رفتارهای مضطرب والدین

این عوامل نه‌تنها اضطراب معمول، بلکه شرایط شدیدتر مانند اضطراب مزمن را نیز تقویت می‌کنند.

انواع اضطراب در کودکان؛ هر رفتار نشانه یک نوع خاص نیست

اضطراب همیشه یک چهره واحد ندارد. پژوهش‌ها بیش از ده نوع اختلال اضطرابی را توصیف کرده‌اند اما در کودکان چند نوع بیشتر دیده می‌شود. شناخت این دسته‌بندی‌ها به والدین کمک می‌کند که نشانه‌ها را بهتر تفسیر کنند.

اضطراب جدایی

کودک در زمان جدا شدن از والدین به‌ قدری نگران می‌شود که حتی امکان رفتن به مدرسه یا مهد را ندارد.
سوال خانواده‌ها: اضطراب جدایی در کودکان چقدر طول می‌کشد؟
پاسخ علمی: معمولا چند ماه تا یک سال؛ اما اگر شدت زیاد باشد نیاز به مداخله تخصصی دارد.

اضطراب اجتماعی

کودک از قضاوت دیگران یا قرار گرفتن در جمع می‌ترسد. این حالت ممکن است موجب گوشه‌گیری و خجالت کودک شود.

اضطراب شبانه

کودک نیمه‌شب بیدار می‌شود، به سمت والدین می‌رود یا از خواب‌های تکراری می‌ترسد.
داده‌ها نشان می‌دهد 12 تا 18 درصد کودکان 5 تا 12 سال با این مشکل روبه‌رو می‌شوند.

اضطراب امتحان کودکان

در دوران مدرسه بسیار شایع است و به اضطراب عملکردی هم شباهت دارد. این حالت باعث می‌شود کودک توانایی واقعی‌اش را نشان ندهد.

اضطراب مدرسه

ترکیبی از نگرانی‌های اجتماعی، آموزشی و ترس از جدایی است. در پژوهش‌های جهانی یکی از شاخص‌های مهم افت تحصیلی شناخته می‌شود.

ارتباط اضطراب با یادگیری و رفتار کودک

بسیاری از والدین تعجب می‌کنند چرا کودکی که هوش خوبی دارد، نمی‌تواند در مدرسه عملکرد مناسب نشان دهد. پاسخ در پژوهش‌ها واضح است: اضطراب مسیر پردازش مغز را مختل می‌کند. این اختلال، تمرکز، حافظه و حل مسئله را کاهش می‌دهد.

در سال 2021 مطالعه‌ای روی دانش‌آموزان ابتدایی نشان داد کودکانی که اضطراب شدید دارند، 25 درصد کندتر از همسالان خود در تکالیف نوشتاری عمل می‌کنند. همین موضوع خطر افت تحصیلی را بالا می‌برد و زمینه اضطراب و اختلالات یادگیری را گسترش می‌دهد.

ارتباط اضطراب با بیش‌فعالی (ADHD) نیز مدت‌ها مورد توجه بوده است. آمارها می‌گویند حدود 30 درصد کودکان دارای ADHD علائم اضطرابی را همزمان تجربه می‌کنند. این هم‌پوشانی تشخیص را پیچیده‌تر می‌کند و به همین دلیل والدین باید به نشانه‌های ترکیبی توجه ویژه داشته باشند.

رفتار والدین چگونه اضطراب کودک را تقویت یا کاهش می‌دهد؟

در بسیاری از جلسات تخصصی در کلینیک دکتر آمنه ذاکری والدین با این نکته روبه‌رو می‌شوند که رفتار خودشان بیش از آنچه تصور می‌کنند، بر احساسات کودک اثر می‌گذارد. تغییر سبک واکنش والدین گاهی نصف مسیر کنترل اضطراب است.

چند رفتار نامناسب:

جمله‌های تهدیدکننده مثل «اگر بری مدرسه گریه کنی برمی‌گردونمت»
مقایسه با دیگران
محافظت بیش از حد
اجازه ندادن به تجربه موقعیت‌های جدید

در مقابل، رفتارهای حمایتی مانند گفت‌وگوی آرام قبل از خواب، آماده‌سازی کودک برای موقعیت جدید یا تشویق به بیان احساسات، به‌طور علمی اضطراب را کاهش می‌دهد.

محققان در سال 2020 اعلام کردند کودکانی که والدینشان سبک فرزندپروری حمایت‌گر دارند، 40 درصد کمتر در معرض اضطراب شدید قرار می‌گیرند.

این همان جایی است که نقش والدین در مدیریت اضطراب کودکان پررنگ می‌شود.

شایع ترین اختلالات رفتاری در کودکان مرتبط با اضطراب

در مورد بحث شایع ترین اختلالات رفتاری کودکان باید گفت که اضطراب به‌تنهایی یک حالت روانی نیست؛ با مجموعه‌ای از اختلالات رفتاری همراه می‌شود. پرخاشگری، بی‌قراری، افت تحصیلی، گوشه‌گیری و حتی شب‌ادراری گاهی پیامد اضطراب هستند.

در پژوهشی روی 1200 کودک، مشخص شد بیش از 35 درصد کودکانی که مشکلات رفتاری دارند، به‌طور همزمان علائم آشکار یا پنهان اضطراب را تجربه می‌کنند. این عدد نشان می‌دهد چرا مداخلات تخصصی برای تشخیص صحیح اهمیت دارد.

چگونه اضطراب کودکان را کاهش دهیم؟

بهبود اضطراب کودکان با نوروفیدبک  روشی است که به جای تمرکز بر رفتار، مستقیماً روی الگوهای مغزی کار می‌کند و نواحی بیش‌فعال مرتبط با اضطراب را تنظیم می‌نماید. در بسیاری از کودکان مضطرب، امواج مغزی نشان می‌دهد که فعالیت بتاهای بالا بیش از حد است و همین موضوع باعث نگرانی، تنش و بی‌قراری می‌شود. نوروفیدبک با آموزش مغز، این الگوهای ناهماهنگ را اصلاح کرده و توانایی کودک برای آرام شدن، تمرکز و کنترل هیجان را افزایش می‌دهد.

طبق مطالعات، بسیاری از کودکان پس از چند جلسه کاهش قابل‌ توجهی در اضطراب، بهبود خواب و کاهش نگرانی‌های روزانه تجربه می‌کنند. نوروفیدبک کاملاً غیرتهاجمی است، عوارض دارویی ندارد و می‌تواند در کنار مشاوره و تمرین‌های رفتاری به روند بهبود کمک کند. 

مطب دکتر آمنه ذاکری با استفاده از ارزیابی‌های دقیق مغزی (QEEG) و اجرای پروتکل‌های استاندارد نوروفیدبک، همراه با مشاوره‌های تخصصی مبتنی بر شواهد، مسیر کاهش اضطراب کودکان و حمایت از والدین را روشن‌تر و مؤثرتر می‌سازد.

نتیجه‌گیری

شناخت اضطراب در میان کودکان نیازمند مشاهده دقیق، همراهی و آگاهی علمی است. والدین می‌توانند بخش بزرگی از مسیر کاهش نگرانی‌ها را با ایجاد یک فضای امن و رفتارهای حمایتی طی کنند، اما در بسیاری از موارد همراهی متخصصان اهمیت اساسی دارد. در کلینیک دکتر آمنه ذاکری، ارزیابی‌های تخصصی و برنامه‌های بالینی بر اساس نیاز هر کودک تنظیم می‌شود تا مسیر رشد و آرامش او هموارتر شود.

سوالات متداول

1. رایج‌ترین نشانه‌های اضطراب در کودکان چیست؟
بی‌قراری، دل‌دردهای تکراری، ترس از جدایی، گوشه‌گیری و مشکلات خواب از رایج‌ترین علائم هستند.

2. اضطراب جدایی در کودکان معمولا چه مدت طول می‌کشد؟
اگر خفیف باشد چند هفته تا چند ماه، اما در صورت شدت بالا نیاز به ارزیابی تخصصی دارد.

3. آیا اضطراب باعث افت تحصیلی می‌شود؟
بله، اضطراب تمرکز و حافظه را کاهش می‌دهد و می‌تواند عملکرد تحصیلی را تحت‌تأثیر قرار دهد.

4. چه عواملی باعث ایجاد اضطراب در کودکان می‌شود؟
ژنتیک، سبک رفتار والدین، فشارهای محیطی، تجربیات استرس‌زا و خلق‌وخو از عوامل مهم هستند.