به گزارش خبرنگار مهر، گاز طبیعی برای ایران فقط یک منبع انرژی نیست؛ بلکه به نوعی نقش ستون فقرات ثبات اجتماعی و اقتصادی را بازی می‌کند. هر سال با نزدیک شدن به زمستان، نگاه‌ها دوباره متوجه پارس جنوبی، شبکه انتقال، میزان ذخیره‌سازی و البته الگوی مصرف خانوارها می‌شود. امسال نیز با وجود بهبودهای فنی در بخش تولید و افزایش سهم تجهیزات بومی در تعمیرات و توسعه، چالش کلیدی یعنی «عدم توازن رشد مصرف با ظرفیت تولید» همچنان در سایه سنگین خود باقی مانده است. با این حال، مجموعه اقدامات انجام‌شده در یک سال اخیر باعث شده پیش‌بینی‌ها درباره زمستان ۱۴۰۴ نسبت به سال‌های قبل امیدوارکننده‌تر باشد.

در حال حاضر ایران به‌طور متوسط یک میلیارد و پنجاه میلیون مترمکعب گاز در روز تولید می‌کند. قریب به ۷۰ درصد این تولید از میدان مشترک پارس جنوبی حاصل می‌شود؛ میدانی که از آغاز توسعه‌اش در دهه ۸۰ همواره موتور محرک اقتصادی کشور بوده اما امروز در مرحله‌ای قرار دارد که اصطلاحاً «افت فشار طبیعی» به‌تدریج ظرفیت برداشت را محدود می‌کند. کارشناسان می‌دانند که مخازن گازی پس از دو دهه برداشت سنگین، نیازمند عملیات فشار افزایی، حفاری چاه‌های جدید و نوسازی گسترده تجهیزات سطح‌الارضی هستند. اگر این اقدامات انجام نشود، هر سال بخشی از توان تولید کاهش می‌یابد.

همین نگرانی است که باعث شده پروژه‌های فشار افزایی – از جمله طراحی کمپرسورهای بزرگ، ارتقای سکوها و تزریق گاز – به اولویت اول وزارت نفت تبدیل شود. تفاوت امسال با سال‌های گذشته این است که بخش قابل توجهی از تجهیزات مورد نیاز این پروژه‌ها در داخل کشور تولید می‌شود؛ از توربین‌های فرآیندی تا شیرهای فشارقوی و بخش بزرگی از سامانه‌های کنترل. مقامات رسمی اعلام کرده‌اند که حدود ۸۵ درصد تجهیزات تعمیرات اساسی و بخشی از اقلام حساس فشار افزایی اکنون بومی است. این موضوع نه‌فقط وابستگی خارجی را کاهش داده، بلکه سرعت اجرای پروژه‌ها را نیز افزایش داده؛ زیرا خرید خارجی در شرایط تحریم با تأخیرهای طولانی مواجه است.

روند تعمیرات اساسی سکوهای پارس جنوبی نیز به‌طور منظم‌تر از گذشته در حال انجام است. سال‌ها این نگرانی وجود داشت که تأخیر در رفع مشکلات فنی، توان تولید میدان را در فصول سرد کاهش دهد. اما در دو سال گذشته گروه‌های ایرانی در عملیات تعویض سرچاه‌ها، نوسازی خطوط جمع‌آوری گاز ترش و تقویت تأسیسات دریایی فعال‌تر شده‌اند. این تغییرات باعث شده کاهش طبیعی تولید پارس جنوبی کمتر از برآوردهای بدبینانه باشد.

در طرف دیگر معادله، مصرف است. ایران یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای جهان در حوزه گاز است. تنها بخش خانگی در روزهای سرد زمستان بین ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلیون مترمکعب گاز مصرف می‌کند؛ رقمی که با استانداردهای کشورهای توسعه‌یافته فاصله زیادی دارد. این حجم بالا عمدتاً ناشی از قیمت بسیار پایین گاز خانگی، عایق‌بندی ناکارآمد ساختمان‌ها و دستگاه‌های گرمایشی کم‌بازده است. با اینکه در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای ارتقای راندمان وسایل گازسوز و اجرای طرح بهینه‌سازی موتورخانه‌ها انجام شده، اما اثر آن هنوز فراگیر نیست و رفتار مصرفی جامعه تغییری چشمگیر نکرده است.

همین مصرف بالاست که سبب می‌شود در اوج زمستان، عملاً جایی برای تغذیه مستمر نیروگاه‌ها و صنایع باقی نماند. هرچند وزارت نفت تلاش می‌کند با اختصاص سهمیه‌های مشخص و استفاده از سوخت مایع در نیروگاه‌ها از بحران جلوگیری کند، اما این اقدام هزینه‌های جداگانه‌ای دارد و علاوه بر تأثیرات زیست‌محیطی، فشار مالی بر دولت ایجاد می‌کند. نتیجه اینکه در بسیاری از روزهای بحرانی زمستان، صنایع بزرگ همچون فولاد، سیمان و پتروشیمی با محدودیت‌های چشمگیری مواجه می‌شوند.

با وجود این مشکلات، امسال چند عامل موجب شده پیش‌بینی‌ها درباره زمستان نسبت به گذشته آرام‌تر باشد. نخست، افزایش ظرفیت ذخیره‌سازی گاز در دو مخزن شوریجه و سراجه قم. ذخیره‌سازی گاز در جهان یک ابزار مهم برای مدیریت فصلی است. ایران طی سال‌های اخیر این حوزه را جدی‌تر گرفته و امسال برای نخستین بار میزان برداشت روزانه از مخازن ذخیره‌سازی به سطحی رسیده که می‌تواند ۲۵ تا ۳۰ میلیون مترمکعب از نیاز پیک مصرف زمستانی را جبران کند. هرچند این رقم هنوز با استاندارد کشورهای اروپایی قابل مقایسه نیست، اما برای ایران یک گام رو به جلو محسوب می‌شود.

عامل دوم، تقویت شبکه انتقال سراسری است. طی یک دهه گذشته خطوط مهمی مانند نکا به دامغان و همچنین طرح‌های تقویتی در مرکز و جنوب کشور تکمیل شده‌اند. افزایش ظرفیت انتقال به معنای امکان جابه‌جایی بهتر گاز از مناطق گرمسیر به استان‌های سرد است، بدون اینکه فشار شبکه دچار افت ناگهانی شود. این موضوع، مدیریت بحران را در روزهای سرد برای شرکت ملی گاز راحت‌تر کرده است.

در کنار توسعه خطوط، برنامه هوشمندسازی بخشی از شبکه آغاز شده که شامل نصب شیرخانه‌های دیجیتال، سیستم‌های پایش لحظه‌ای فشار و دبی، و سامانه‌های هشدار سریع است. این اقدام علاوه بر افزایش ایمنی، میزان هدررفت گاز را کاهش می‌دهد. بر اساس برآوردهای رسمی، ۸ تا ۱۰ درصد گاز تولیدی به دلیل نشت، فرسودگی لوله‌ها و تخلیه‌های اضطراری در مسیر توزیع از دست می‌رود. کاهش این رقم از طریق نوسازی شبکه می‌تواند معادل ده‌ها میلیون مترمکعب صرفه‌جویی روزانه ایجاد کند.

با این وجود، چالش اصلی همچنان باقی است: مصرف داخلی با سرعتی بیشتر از توان توسعه میادین جدید رشد می‌کند. به بیان دیگر، حتی اگر تعمیرات اساسی انجام شود و تجهیزات بومی جایگزین واردات شود، بدون میدان‌های جدید گازی و بدون اجرای کامل پروژه‌های فشار افزایی، کشور هر سال به شرایط سخت‌تری نزدیک می‌شود. میادینی مانند کیش، فرزاد، پارس شمالی و میدان‌های کوچک غرب کشور سال‌هاست در برنامه توسعه قرار دارند اما به دلیل پیچیدگی‌های فنی، کمبود سرمایه خارجی و تحریم‌ها، پیشرفت محدودی داشته‌اند.

کارشناسان انرژی بارها تأکید کرده‌اند که برای حفظ پایداری، ایران باید به‌جای وضعیت فعلی، یک ظرفیت مازاد ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیون مترمکعبی داشته باشد تا در فصول سرد بتواند نیاز اضافه را از منابع قابل اتکا تأمین کند. این ظرفیت مازاد نه تنها ریسک‌های زمستانی را کاهش می‌دهد بلکه امکان صادرات پایدار و بلندمدت را نیز فراهم می‌کند. در نبود چنین ظرفیتی، صادرات گاز ایران معمولاً فصلی و محدود است.

در کنار مشکلات تولید، ساختار قیمت‌گذاری نیز یکی از عوامل اصلی بحران مصرف است. قیمت گاز خانگی در ایران یکی از پایین‌ترین‌ها در جهان است؛ به‌گونه‌ای که حتی افزایش‌های محدود تعرفه در سال‌های اخیر نیز نتوانسته رفتار مصرف را تغییر دهد. بخش بزرگی از مصرف‌کنندگان عملاً تفاوتی میان استفاده منطقی یا پرمصرف احساس نمی‌کنند. کارشناسان می‌گویند که اگر سازوکار قیمت‌گذاری مبتنی بر الگوهای مصرف واقعی و متناسب با دهک‌های درآمدی اصلاح شود، کشور می‌تواند میلیون‌ها مترمکعب صرفه‌جویی کند؛ اما این موضوع از نظر اجتماعی و سیاسی حساسیت بالایی دارد و اجرای آن نیازمند اقناع افکار عمومی است.

با این حال، نمی‌توان انکار کرد که مجموعه اقدامات وزارت نفت و شرکت ملی گاز در سال اخیر – از توسعه بومی تجهیزات تا تقویت خطوط انتقال و افزایش ذخیره‌سازی – تأثیر محسوسی در کاهش ریسک‌های زمستانی داشته است. حتی اگر مصرف در سطح فعلی مدیریت نشود، این اقدامات دست‌کم اجازه می‌دهد کشور مانند برخی سال‌ها با بحران‌های گسترده قطع گاز روبه‌رو نشود.

در نهایت، چشم‌انداز امنیت انرژی ایران در گرو یک ترکیب چندلایه است: توسعه میادین جدید، اجرای کامل پروژه‌های فشار افزایی در پارس جنوبی، نوسازی شبکه انتقال و توزیع، هوشمندسازی زیرساخت‌ها و اصلاح تدریجی الگوی مصرف. این ترکیب است که «گاز پایدار» را از یک شعار به واقعیت تبدیل می‌کند. زمستان امسال شاید آرام‌تر باشد، اما برای زمستان‌های پنج سال آینده، ایران نیازمند تصمیم‌های بزرگ‌تر و اجرای سریع‌تر پروژه‌های بنیادی است.