تالاب بین‌المللی زریوار (زریبار)، نگین فیروزه‌ای غرب کشور و شاهرگ حیاتی اکوسیستم مریوان، سال‌هاست که زیر سایه تهدیدات محیط‌زیستی، از ورود فاضلاب‌های شهری و روستایی گرفته تا تصرفات غیرقانونی اراضی پیرامونی، روزگار می‌گذراند. حفظ تعادل میان «بکر ماندن» این زیستگاه حساس و «بهره‌برداری پایدار» از آن، همواره محل بحث میان مردم محلی، فعالان محیط‌زیست و متولیان دولتی بوده است.

اکنون اما به نظر می‌رسد که ورق به نفع این تالاب افسانه‌ای برگشته است. اقدامات حفاظتی اخیر، از جمله ایجاد سازه‌های رسوب‌گیر و توقف کامل ورود آلاینده‌ها، نویدبخش روزهای روشن‌تری برای زریوار است؛ هرچند که هنوز سوالات بی‌پاسخی درباره وضعیت چشمه‌های کف‌جوش و ضرورت لایروبی آن باقی مانده است.

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان کردستان، در گفت‌وگویی تفصیلی با ایسنا، آخرین وضعیت حیاتی این تالاب، از چگونگی مدیریت نیزارها تا تاثیر انتقال آب سد گاران را تشریح کرده است که مشروح آن در ادامه می‌آید.

پایان ورود فاضلاب به «نگین غرب»؛ نفس‌های زریوار تازه شد

فرزاد زندی گفت: عملیات بنچ‌مارک‌گذاری تالاب بر اساس کدهای ارتفاعی تعیین‌شده از سوی شرکت آب منطقه‌ای استان در حال اجراست، اقدامی پایه‌ای که با تعیین و علامت‌گذاری دقیق محدوده حریم تالاب، زمینه جلوگیری از هرگونه تصرف، تجاوز و تخریب در این عرصه حساس را فراهم می‌کند.

وی، افزود: هم‌اکنون ورود فاضلاب انسانی در بخش شهری و روستایی به تالاب زریبار به‌طور کامل متوقف و مسیرهای تخلیه ساماندهی شده است. همچنین بر اساس گزارش جهاد کشاورزی، با کاهش مصرف کودهای شیمیایی در اراضی پیرامونی، میزان ورود رواناب کشاورزی آلوده به تالاب نیز به‌طور محسوسی کاهش یافته است.

مدیرکل محیط‌زیست کردستان با اشاره به فضولات دامی به‌عنوان یکی از تهدیدهای جدی تالاب زریوار بیان کرد: ورود فضولات دامی از محدوده روستای دره‌تفی به تالاب ساماندهی شده است. بخشی از رودخانه دره‌تفی که پیش‌تر فاقد ساماندهی بود و رسوبات آن مستقیماً وارد زریوار می‌شد، با احداث سد رسوب‌گیر تحت کنترل قرار گرفته است. امسال همچنین سازه‌های «آشغال‌گیر»، «فضولات‌گیر» و دیوار حائل در ورودی‌های تالاب ایجاد شده تا از ورود هرگونه رسوب و پسماند دامی به زریوار جلوگیری شود. این اقدامات حال اکولوژیک تالاب را بهبود بخشیده است.

آتش‌زدن نیزارها به نفع تالاب است؟

وی در ادامه با اشاره به آتش زدن نیزارهای تالاب زریوار توسط مردم بومی منطقه شریح کرد که برخی از بومیان منطقه بر این باورند که آتش‌زدن زمین‌ها و نیزارهای اطراف تالاب به نفع آن است و می‌تواند موجب پاکسازی و رشد بهتر نیزارها در سال آینده شود؛ در حالی که این تصور مخالفانی دارد. این اقدام باعث تخریب زیستگاه‌های موجود در میان نیزارها و آسیب به تنوع زیستی می‌شود. از سوی دیگر، موافقان آتش‌سوزی عمدی معتقدند که با سوزاندن بخشی از نیزارها، سطح آب سبک‌تر شده، شناوری کاهش می‌یابد و در نتیجه فشار کمتری به چشمه‌های کف تالاب وارد می‌شود. با این حال، تاکنون مطالعه علمی دقیق و مستندی درباره تأیید یا رد این ادعاها انجام نشده است.

زندی تصریح کرد: اگرچه این اقدامات معمولاً به‌صورت هوشمندانه و در فصلی انجام می‌شود که کمترین میزان لانه‌گزینی در زیستگاه‌ها صورت می‌گیرد، اما مخالفان آن تأکید دارند که زیستگاه باید روند طبیعی خود را طی کند و هرگونه مداخله غیرضروری می‌تواند چرخه طبیعی تالاب را مختل کند.

او با اشاره به ماهیت تالاب گفت: تالاب زریبار یک تالاب نیزاری است و نیزارها بخش طبیعی و جدایی‌ناپذیر اکوسیستم آن به‌شمار می‌آیند؛ به‌طوری که رشد نیزارها نسبت به گذشته افزایش نیز یافته است. به گفته برخی از بومیان و قدیمی‌های منطقه، حجم آب تالاب طی سال‌های اخیر از حدود ۲۰ میلیون مترمکعب به حدود ۶۰ میلیون مترمکعب رسیده و سطح آن نیز افزایش پیدا کرده است.

وی افزود: نگاه مردم مریوان به تالاب گاه دچار افراط و تفریط می‌شود؛ برخی معتقدند تالاب باید کاملاً بکر و دست‌نخورده باقی بماند و هیچ‌گونه مداخله انسانی صورت نگیرد، در حالی که گروهی دیگر بر این باورند که تالاب، ضمن حفظ شرایط طبیعی خود، باید منافعی نیز برای مردم منطقه داشته باشد. با این وجود، وضعیت فعلی تالاب زریبار در مقایسه با بسیاری از تالاب‌های کشور، وضعیتی مطلوب و حتی آرزوی بسیاری از تالاب‌ها به‌شمار می‌رود.

به گفته این مقام مسئول، سالانه حدود ۸ میلیون مترمکعب آب از سد گاران برداشت و به تالاب زریبار منتقل می‌شود و بخشی از پویایی و سرزندگی فعلی تالاب نیز به همین دلیل است.

وی تأکید کرد که این اقدام، تأثیرات منفی تغییر اقلیم بر زریبار را کاهش داده و خنثی می‌کند و از این رو، اقدامی اساسی و اصولی در جهت حفظ تالاب به‌شمار می‌رود.

وی افزود: بر اساس مطالعات گذشته درباره چشمه‌های کف بستر تالاب زریبار، حدود ۱۳ میلیون مترمکعب از آب تالاب از طریق این چشمه‌ها تأمین می‌شده است. اما در پژوهش‌های دانشگاه کردستان اعلام شده که چشمه‌های فعال در کف بستر مشاهده نشده و اثری از آنها گزارش نشده است. با این حال، نمی‌توان با قطعیت گفت که این چشمه‌ها از بین رفته‌اند؛ بلکه احتمال دارد به‌دلیل بسته‌ شدن مسیر آب، افزایش عمق تالاب، کاهش هد آب یا پوشیده شدن دهانه چشمه‌ها توسط رسوبات، امکان مشاهده آنها وجود نداشته باشد. این موضوع نیازمند بررسی دقیق‌تر و مطالعات تکمیلی است.

زندی، با اشاره به قوانین مرتبط با تالاب‌ها افزود: طبق قانون، مدیریت جامع تالاب زریبار بر عهده اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان است و در همین راستا جلسات تخصصی و کارگروه‌هایی برای ساماندهی، حفاظت و مدیریت یکپارچه تالاب تشکیل شده است، اخذ سند مالکیت تالاب زریبار به‌نام محیط‌زیست از مهم‌ترین دستاوردهای این فرایند بوده که نقش مهمی در صیانت از حریم تالاب و جلوگیری از تعرض‌ها خواهد داشت.

لایروبی زریبار، دوراهی تخریب یا احیا؟

وی تنوع زیستی تالاب زریبار را مطلوب ارزیابی کرد و گفت: اکولوژیست‌ها معتقدند تالاب‌ها غنی‌ترین و در عین حال حساس‌ترین زیستگاه‌های طبیعی هستند و به همین دلیل باید تا حد امکان بکر باقی بمانند.

او یادآور شد که موضوع لایروبی زریبار سال‌هاست به‌عنوان یک ضرورت مطرح می‌شود، اما به‌دلیل مخالفت بخشی از مردم مریوان تاکنون امکان اجرای آن فراهم نشده است.

وی با بیان اینکه انجام لایروبی آزمایشی می‌تواند راهگشا باشد، افزود: پیشنهاد ما این است که لایروبی به‌صورت محدود و آزمایشی در بخشی از حاشیه نیزارها انجام شود تا نتایج حاصل از آن به‌طور علمی مورد ارزیابی قرار گیرد. با این حال، امکانات و تجهیزات موجود در استان پاسخگوی این فرایند نیست. لایروبی تالاب یک عملیات پیچیده و تخصصی است و تاکنون تجربه موفقی از اجرای آن در تالاب‌های کشور وجود نداشته است.

انتهای پیام