خبرگزاری مهر - گروه دین، حوزه و اندیشه؛ نوجوانان در جهان امروز، با پدیده‌های مختلفی رو به رو هستند و با توجه به اینکه نوجوانی آغاز یک مسیر طولانی در زندگی انسان‌ها است، ضرورت دارد که هدایت درست و منطقی و البته علمی در قبال آن‌ها اجرایی شود. در حقیقت، اگر نوجوانِ امروز هدایت و راهنمایی درست نگیرد، امکان اینکه در جهان دیجیتال گم شود و با چالش‌های عدیده‌ای رو به رو گردد، بسیار زیاد است.

در این میان، یکی از موضوعاتی که در جهان امروز بسیار مهم است این مسئله می‌باشد که نوجوان در خانواده و جامعه، کرامت و احترام لازم را ببیند و در کنار افراد و نهادهایی که دلسوز وی هستند، آینده خود را ترسیم کند. از این رو، واکاوی راه‌های کرامت بخشی به نوجوانان با تکیه بر منابع اسلامی، یکی از الزامات کنونی در حوزه تربیت کودکان و نوجوانان است. در این چهارچوب، در گفتگو با هادی زینی ملک‌آباد، استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه معارف دینی، به واکاوی ابعاد مختلف مساله مذکور پرداخته‌ایم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

منظور از «کرامت‌بخشی به نوجوان» در ادبیات دینی چیست و چرا تا این اندازه اهمیت دارد؟

کرامت در نگاه اسلامی، اساس تربیت انسان است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» (اسراء: ۷۰). یعنی همه انسان‌ها ذاتاً دارای کرامت‌اند، چون مخلوق خداوند هستند و در وجودشان استعداد رشد و قرب الهی نهفته است. وقتی از کرامت‌بخشی به نوجوان سخن می‌گوئیم، در واقع به معنای شناخت، حفظ و تقویت شأن انسانی او است.

نوجوان در دوره‌ای از زندگی است که میان کودکی و بزرگسالی در حال گذر است. هم نیاز به حمایت و هم میل به استقلال دارد. اگر در این مرحله با بی‌احترامی، تحقیر یا نادیده‌گرفتن مواجه شود، احساس ارزشمندی‌اش آسیب می‌بیند. در منابع اسلامی، پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) همواره نوجوانان را با احترام و محبت مورد خطاب قرار می‌دادند. همین رفتار، یکی از رازهای موفقیت تربیتی آنان بود.

چه اصولی از قرآن و سیره اهل‌بیت (ع) برای کرامت‌بخشی به نوجوانان می‌توان استخراج کرد؟

اصول متعددی در منابع اسلامی وجود دارد، اما می‌توان ۵ اصل محوری را بیان کرد:

اول، اصل احترام به شخصیت انسانی. در روایت است که پیامبر اکرم (ص) در جمع اصحاب، به نوجوانان اجازه اظهار نظر می‌دادند و گاهی حتی نظر آنان را می‌پذیرفتند. این یعنی احترام به عقل و رأی نوجوان. در خانواده نیز باید به نوجوان فرصت تصمیم‌گیری و مشارکت داد، نه اینکه او را کودک فرض کرد.

دوم، اصل محبت و رأفت. در سیره پیامبر و امام علی (ع) محبت زیربنای تربیت است. امام صادق (ع) فرمودند: «فرزندت را دوست بدار تا او نیز تو را دوست بدارد.» نوجوان وقتی احساس عشق و امنیت کند، حرف‌شنو و مسئولیت‌پذیر می‌شود.

سوم، اصل تکریم در گفتار. قرآن در آیه‌ی ۲۳ سوره‌ی اسرا به ما می‌آموزد حتی با والدین سالخورده با کلمات کریمانه سخن بگوییم. طبیعتاً در تربیت نوجوان نیز باید از کلام نرم، محترمانه و غیر تحقیرآمیز استفاده کرد. لحن خشن، زمینه‌ی طغیان و بی‌اعتمادی را فراهم می‌کند.

چهارم، اصل استقلال تدریجی. اسلام به نوجوان به‌عنوان فردی در حال بلوغ فکری می‌نگرد. باید به او اجازه داد تا در محدوده‌های مشخص، مسئولیت بپذیرد. حضرت علی (ع) در نامه‌ای به فرزندش امام حسن (ع) او را «فرزند دلبند و نور چشم» خطاب می‌کند اما در ادامه با زبانی خردمندانه توصیه‌های عمیق زندگی به او می‌آموزد. یعنی محبت همراه با واگذاری مسئولیت مورد تاکید است.

پنجم، اصل گفتگو و اقناع. قرآن بارها از روش «جدال احسن» سخن گفته است. یعنی گفتگو با منطق، ادب و احترام. در تربیت نوجوان نیز، گفتگوی صمیمانه و منطقی جایگزین مؤثر تذکر و اجبار است.

در جامعه امروز که نوجوانان با فضای مجازی و فرهنگ جهانی روبه‌رو هستند، چگونه می‌توان این اصول را عملی کرد؟

ما باید بپذیریم که نوجوان امروز در دنیایی متفاوت از نسل‌های پیشین زندگی می‌کند. دسترسی او به اطلاعات و الگوهای رفتاری بسیار گسترده است. در چنین فضایی، اگر خانواده یا مدرسه صرفاً بر نصیحت یا دستور تکیه کند، نتیجه‌ای معکوس خواهد گرفت. کرامت‌بخشی به نوجوان در دنیای امروز به معنای احترام به آگاهی و حق انتخاب اوست. یعنی مربی یا والدین به‌جای تحمیل، با نوجوان گفتگو کنند و ارزش‌های اسلامی را برایش قابل‌فهم و جذاب سازند. در فضای مجازی نیز باید الگوهای دینی را با زبانی تازه ارائه کرد. محتوای تصویری، داستانی و تعاملی در این زمینه بسیار مؤثر است.

به نظر شما، ریشه‌های بی‌توجهی به کرامت نوجوان در برخی محیط‌های تربیتی چیست؟

یکی از دلایل اصلی، فقدان آموزش مهارت ارتباطی برای والدین و مربیان است. بسیاری از پدر و مادرها نیت خیر دارند، اما نمی‌دانند چگونه باید با نوجوان برخورد کنند. گاهی محبت را با سهل‌انگاری یا کنترل را با خشونت اشتباه می‌گیرند.

از سوی دیگر، بخشی از نظام آموزشی ما هنوز بر پایه‌ی نظم خشک و سلسله‌مراتبی استوار است. یعنی معلم می‌گوید و دانش‌آموز باید بپذیرد. در حالی‌که در تربیت اسلامی، احترام متقابل و محبت پایه آموزش است. پیامبر (ص) می‌فرمایند: «من برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شدم.» یعنی حتی تعلیم علم و دین نیز باید در چارچوب اخلاق و کرامت انسانی انجام شود.

خانواده‌ها چگونه می‌توانند حس کرامت و ارزشمندی را در فرزندان نوجوان خود تقویت کنند؟

چهار گام عملی را می‌توان پیشنهاد کرد: نخست، شنیدن بدون قضاوت. بگذارید نوجوان بدون ترس حرف بزند. وقتی احساس کند قضاوت نمی‌شود، راحت‌تر درد دل می‌کند. قرآن می‌فرماید: «فَبَشِّرْ عِبَادِی الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» (زمر: ۱۸). گوش دادن مقدمه هدایت است.

دیگر بیان احترام‌آمیز تفاوت نظر یعنی اگر با رفتار یا عقیده نوجوان مخالف هستیم، نباید او را تخریب کنیم. می‌توان گفت: «من نگاهت را می‌فهمم، اما تجربه‌ام چیز دیگری می‌گوید.» این جمله، احترام را حفظ می‌کند و گفتگو را ادامه‌دار می‌سازد.

سومین گام مسئولیت دادن در خانواده است. وقتی نوجوان حس کند نقش مؤثری در خانواده دارد (مثلاً مسئول خرید، برنامه‌ریزی یا کمک به برادر کوچک‌تر) احساس ارزشمندی‌اش بالا می‌رود.

چهارمین گام قدردانی از تلاش نه فقط نتیجه است. در روایات داریم که خداوند نیت نیک را پاداش می‌دهد حتی اگر به نتیجه نرسد. این آموزه را می‌توان در خانواده نیز اجرا کرد: تشویق به تلاش، نه صرفاً موفقیت.

برخی والدین نگران‌اند که احترام بیش از حد به نوجوان باعث لجبازی یا بی‌انضباطی شود. آیا این نگرانی درست است؟

اگر کرامت را با تساهل اشتباه بگیریم، بله، چنین خطری هست. اما کرامت با بی‌قیدی تفاوت دارد. کرامت یعنی احترام همراه با مرز. نوجوان باید بداند که عزیز و محترم است، اما در چهارچوبی مشخص زندگی می‌کند. در اسلام، محبت و قاطعیت در کنار هم معنا دارند. امام علی (ع) می‌فرمایند: "بنده دیگری مباش، زیرا خدا تو را آزاد آفریده است." آزادی و مسئولیت دو روی یک سکه‌اند. پس والدین و مربیان باید با گفتگوی محترمانه و تعیین حدود روشن، به نوجوان بیاموزند که احترام متقابل است، نه یک‌طرفه.

نقش نهادهای اجتماعی و رسانه‌ها در کرامت‌بخشی به نوجوانان چیست؟

رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای دارند. وقتی نوجوان در رسانه‌ها تحقیر می‌شود یا تصویر او صرفاً با نافرمانی و بی‌مسئولیتی گره می‌خورد، حس کرامتش آسیب می‌بیند. برعکس، اگر رسانه‌ها موفقیت، خلاقیت و معنویت نوجوانان را برجسته کنند، نوجوان درمی‌یابد که در جامعه ارزش دارد.

در قرآن آمده: «فَذَکِّرْ إِنَّ الذِّکْرَی تَنفَعُ الْمُؤْمِنِینَ» (ذاریات: ۵۵) یادآوری خیر و نیکی، انسان را رشد می‌دهد. رسانه‌ها باید یادآور کرامت باشند نه تضعیف‌کننده آن.

در حوزه آموزش دینی، چگونه می‌توان مفهوم کرامت را به زبان نسل نوجوان بیان کرد؟

باید از روش‌های غیرمستقیم استفاده کرد؛ یعنی به‌جای گفتن “خودت را تحقیر نکن”، با داستان، فیلم کوتاه، شعر یا تجربه جمعی نشان داد که انسان نزد خدا عزیز است. برای مثال، ماجرای نوجوانانی مانند قاسم بن‌الحسن (ع) یا حضرت علی‌اکبر (ع) بهترین نمونه‌های کرامت جوان در منابع دینی هستند؛ جوانانی که هم با ادب و هم با عزت در مسیر حق ایستادند. وقتی نوجوان این داستان‌ها را بشنود و حس کند که دین به او احترام می‌گذارد، ایمانش عمیق‌تر می‌شود.

اگر بخواهیم خلاصه کنیم، مهم‌ترین تفاوت تربیت کرامت‌محور با تربیت دستوری چیست؟

در تربیت دستوری، محور «کنترل» است. یعنی مربی می‌گوید چه باید کرد و چه نباید کرد. اما در تربیت کرامت‌محور، محور «رشد درونی» است. هدف آن است که نوجوان خودش احساس کند انسان ارزشمندی است و بنابراین تصمیم بگیرد درست رفتار کند. در واقع، تربیت دستوری اطاعت می‌آورد، اما تربیت کرامت‌محور تعهد و مسئولیت‌پذیری ایجاد می‌کند و این دقیقاً همان چیزی است که جامعه امروز به آن نیاز دارد.