گستردگی این مساله آزاردهنده که سلامتی انسان و موجودات را به‌خطر می‌اندازد، متاسفانه بسیار زیاد است و روز به‌روز بر آن افزوده می‌شود. آلودگی هوا نه فقط در پایتخت‌ بلکه در بیشتر مناطق کشور در آستانه فصل زمستان به‌نقطه بحران رسیده و شهروندان روزهای متوالی را در هوایی تنفس می‌کنند که مملو از ذرات معلق و آلاینده‌های خطرناک است. این وضعیت تنها به سوزش چشم و تنگی نفس ختم نمی‌شود؛ آلودگی هوا امروز به‌یکی از جدی‌ترین تهدیدهای سلامت عمومی، بهره‌وری شغلی و کیفیت زندگی شهرنشینی تبدیل شده است.

سلامت عمومی

بحران آلودگی هوا سال‌هاست سلامتی شهروندان را به‌خطر انداخته است. بیمارستان‌ها در روزهای آلوده با موج مراجعه بیماران ریوی و قلبی مواجه‌ هستند؛ اما این فقط بخش آشکار ماجراست. بخشی نیز تمام سلول‌های بدن را درگیر می‌کند که پنهان است و چندان به‌چشم نمی‌آید.

در این میان کودکان که آسیب‌پذیرترین گروه در سطح اجتماع هستند، با رشد ناقص ریه‌ها، افزایش حملات آسم و کاهش تمرکز روبه‌رو می‌شوند. سالمندان که اغلب بیماری‌های زمینه‌ای دارند، در روزهای آلوده خانه‌نشین می‌شوند و این انزوا بر سلامت روانی آن‌ها نیز اثر می‌گذارد. افراد میانسال نیز که اصلی‌ترین نیروی کار شهر هستند، کاهش انرژی، خستگی مزمن و افت عملکرد شغلی را تجربه می‌کنند.

با آغاز پاییز و پایین آمدن نسبی دمای هوا آلودگی هوا افزایش یافته؛ به‌طوری که آبان‌ماه امسال پایتخت‌نشینان فقط ۹ روز هوای قابل قبول تنفس کردند و هوا در ۲۱ روز دیگر دست‌کم برای گروه‌های حساس ناسالم بود. از طرفی بررسی داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد شاخص کیفیت هوای تهران از ماه فروردین‌ تا دوم آذرماه، ۱۲۳ روز در شرایط قابل قبول و فقط ۶ روز در وضعیت پاک بوده است.

اما در روزهایی که تهران و بسیاری از شهرهای کشور درگیر آلودگی شدید هوا هستند، تصمیم‌های اضطراری متعددی برای کاهش آسیب‌های تنفسی اتخاذ می‌شود. به‌عنوان مثال فعالیت واحدهای آلاینده از جمله معادن شن و ماسه و برخی کارخانه‌های سیمان تا روز چهارشنبه، پنجم آذرماه متوقف شده و طرح زوج و فرد از درِ منزل اجرا می‌شود. همچنین مادرانی که فرزند ابتدایی دارند می‌توانند به‌صورت دورکار فعالیت کنند.

وزارت بهداشت هم به‌عنوان دستگاه متولی سلامت در پی تداوم آلودگی هوا و افزایش آن تا پایان هفته، با هشدار جدی‌تری وارد میدان شد و اعلام کرد که در شرایط فعلی، حضور در فضای باز برای گروه‌های حساس که عبارتند از بیماران تنفسی و قلبی، کودکان، به‌ویژه کودکان مبتلا به‌بیماری‌های ریوی، زنان باردار، سالمندان و افراد دارای نقص سیستم ایمنی می‌تواند بسیار خطرناک باشد. از طرفی در روزهایی با شاخص‌های فعلی، موارد تنگی نفس، درد قفسه سینه، سرگیجه و ضعف شدید بیشتر گزارش می‌شود.

شاخص کیفیت هوا به ۶ دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شود. براساس این تقسیم‌بندی هوا می‌تواند «پاک»، «قابل قبول یا متوسط»، «ناسالم برای گروه‌های حساس»، «ناسالم»، «بسیار ناسالم» و «خطرناک» باشد. هرگاه میزان ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون موجود در هوا از عدد ۱۰۰ عبور کند و تا ۱۵۰ باقی بماند، هوا برای گروه‌های حساس ناسالم می‌شود و این افراد نباید در فضای باز به‌فعالیت طولانی‌مدت بپردازند. پس از این‌که شاخص کیفیت هوا از عدد ۱۵۰ نیز بگذرد، کیفیت هوا برای همه گروه‌ها ناسالم خواهد بود.

چند توصیه حیاتی در روزهای آلوده

افراد به‌ویژه گروه‌های پرخطر در صورت اجبار به‌خروج از خانه، ماسک‌های استاندارد استفاده کنند. از روشن ‌کردن آتش، سوزاندن زباله یا لاستیک یا هر کاری که دود تولید می‌کند، خودداری شود.

استفاده از خودرو شخصی تا جای ممکن محدود شود؛ کاهش تردد تنها راه کوتاه‌مدت برای کم کردن میزان آلایندگی است. در مصرف وسایل گرمایشی صرفه‌جویی شده تا انتشار گازهای آلاینده کمتر شود. متخصصان تغذیه نیز تاکید دارند که ریه‌ها و قلب در روزهای آلوده به‌حمایت بیشتری نیاز دارند.

بنابراین مصرف منابع غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان می‌تواند اثرات مخرب هوا را تا حدی کاهش دهد و به این ترتیب به مصرف میوه‌ها و سبزیجات حاوی ویتامین C نظیر پرتقال، کیوی، لیموشیرین، نارنگی، همچنین منابع حاوی ویتامین A شامل هویج، کدو، گوجه‌فرنگی، سبزی‌های سبز پررنگ، منابع حاوی ویتامین E شامل جوانه گندم، غلات سبوس‌دار، روغن‌های گیاهی، منابع حاوی امگا ۳ شامل ماهی و غذاهای دریایی و همچنین لبنیات برای بهبود عملکرد سیستم ایمنی و کاهش التهاب توصیه می‌شود.

در مواقع رخداد آلودگی هوا، اقدامات احتیاطی زیر می‌تواند کمک‌حالمان باشد:

از فعالیت در فضای باز اجتناب کنیم. اگر الزاما باید در هوای آزاد فعالیت کرد، ضمن استفاده از ماسک مناسب، زمان فعالیت به‌حداقل ممکن کاهش داده شود. اگر مجبور به خروج از منزل هستید، از ماسک مناسب استفاده کنید. ماسک‌های N۹۵ یا FFP۲ بسیار موثر بوده و چندبار مصرف هستند. (هنگامی که تنفس با ماسک سخت می‌شود نسبت به تعویض آن اقدام شود. ورزش در روزهای آلوده نه‌تنها سودی ندارد، بلکه به‌علت افزایش تعداد تنفس، خطر جذب بیشتر آلاینده‌ها را در پی دارد.

بنابراین توصیه می‌شود فعالیت‌های ورزشی در فضای سرپوشیده انجام و مدت آن کاهش یابد. تعطیلی مدارس برای حفظ سلامت دانش‌آموزان صورت می‌گیرد که در معرض هوای آلوده قرار نگیرند؛ بنابراین دانش‌آموزان از بازی و گردش در هوای آلوده (زمانی که به‌علت آلودگی هوا تعطیل اعلام می‌شود) خودداری کنند. در خانه یا محیط‌های بسته بمانید و درها و پنجره‌ها را بسته نگاه دارید.

درصورت امکان، در اماکنی بمانید که دارای سیستم تهویه‌مطبوع هستند. هنگام استفاده از دستگاه تهویه‌مطبوع دکمه چرخش داخلی را فشار دهید. در زمان آلودگی هوا شیشه‌های خودرو را بالا نگه دارید. اگر مبتلا به آسم هستید و یا نشانه‌هایی مانند کوتاهی تنفس، سرفه و خس‌خس کردن و درد قفسه سینه را مشاهده می‌کنید برنامه درمانی خود را دنبال کنید و اگر نشانه‌ها برطرف نشد، با پزشک خود مشورت کنید.

نوشیدن آب و مایعات کافی، استفاده از دستگاه‌های بخور برای حفظ رطوبت محیط و پرهیز از کشیدن سیگار در منزل به‌کاهش تحریک سیستم تنفسی کمک می‌کند. همچنین استفاده از گل‌ها و گیاهان آپارتمانی و دستگاه‌های تصفیه‌هوای دارای فیلتر HEPA می‌تواند در بهبود کیفیت هوای داخل خانه موثر باشد.