فرونشست زمین یکی از پیامدهای منفی برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است به نحوی که در مناطقی که میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی بیش‌ از میزان آب ورودی ناشی از بارش‌ها به آنهاست، سطح آب زیرزمینی دچار افت مستمر شده و هر سال پایین‌تر می‌رود و اگر این روند با کاهش برداشت از سفره‌ها متوقف نشود، با گذشت زمان، پدیده فرونشست زمین در سفره‌های دارای افت مداوم به وقوع می‌پیوندد.

نشست یا فرونشست زمین، پدیده‌ای است که در اثر خالی شدن آب لایه‌های زیرین زمین و در نتیجه پوکی خاک و فشار ناشی از وزن طبقات بالایی رخ می‌دهد و باعث می‌شود که سطح زمین به‌ تدریج و در برخی موارد به شکل ناگهانی، فرونشیند و ترک‌ها، شکاف‌ها یا فرو چاله‌هایی در سطح زمین پدیدار شود.

پدیده فرونشست زمین، خزنده و برگشت‌ناپذیر است به طوری که به‌ دنبال وقوع فرونشست زمین، فضاهای خالی خاک که مخزنی طبیعی برای نگهداری آب‌های زیرزمینی هستند، بسته می‌شوند و در نتیجه خاک، خاصیت نفوذپذیری و مخزنی خود را برای همیشه از دست می‌دهد و امکان جایگزینی آب زیرزمینی در سال‌های پربارش وجود نخواهد داشت و به‌همین دلیل نیز کارشناسان از این پدیده به‌عنوان مرگ آبخوان‌ها یاد می‌کنند.

تنها منابع آبی در دسترس اکثر مناطق کشور و از جمله استان یزد به علت اقلیم گرم، خشک و کم بارش، آبخوان‌ها هستند که با نابودی آن‌ها، امکان ادامه زندگی انسان در این مناطق به کلی از بین می‌رود. تخریب ساختمان‌های مسکونی و تأسیسات زیربنایی اعم از جاده‌ها، راه‌آهن، خطوط انتقال برق، شبکه لوله‌های گاز و آب و فاضلاب و مخازن نیز از دیگر عوارض منفی فرونشست زمین است.

فرونشست، بحرانی خطرناکتر از تغییرات اقلیمی 

محمدرضا علمی عضو هیئت علمی دانشگاه یزد در این خصوص در گفت‌وگو با ایسنا از فرونشست زمین به عنوان یکی از جدی‌ترین و فوری‌ترین تهدیدهای زیست محیطی برای استان یزد و بسیاری از دشت‌های ایران یاد کرد و گفت: این بحران به مراتب خطرناک‌تر و غیرقابل بازگشت‌تر از تغییرات اقلیمی است، زیرا برخلاف گرمایش کره زمین که منشأ جهانی دارد، ریشه اصلی فرونشت در مدیریت ناپایدار و مصرف بی‌رویه منابع آب در خود منطقه نهفته است.

وی تصریح کرد: فرونشست زمانی اتفاق می‌افتد که مقدار آب برداشتی از سفره‌های زیرزمینی سریع‌تر از توان تغذیه طبیعی انجام و منجر به خالی شدن این مخازن طبیعی و تحت تاثیر وزن لایه‌های فوقانی، فشرده و برای همیشه نابود می‌شود و متاسفانه پیامدهای فاجعه‌باری مانند تخریب اکوسیستم، نابودی پوشش گیاهی و تخریب و آسیب به زیرساخت‌ها را به همراه دارد.

علمی در ادامه با اشاره به اقلیم گرم وخشک یزد با متوسط بارندگی حدود ۵۰ میلی‌متر در سال که به ویژه طی سال‌های اخیر کمتر هم شده است، افزود: استان یزد علاوه بر این شرایط، به دلیل شدت گرما سالانه حدود ۴۰۰ میلی‌متر تبخیر یعنی حدود ۸۰ برابر بارش‌هایش را دارد و هرچند در گذشته با توجه به سبک زندگی و نوع معماری و استفاده از قنات‌ها با این اقلیم خشک، سازگار بوده ولی  مدیریت، توسعه ناپایدار و سبک زندگی جدید راه را برای فرونشست و تغییرات اقلیمی جدید هموار کرده است.  

وی یکی از نمونه‌های عینی در استان یزد را مربوط به دشت ابرکوه خواند و گفت: این دشت به دنبال توسعه کشاورزی ناپایدار طی چند دهه گذشته که بدون در نظر گرفتن توان اکولوژیک منطقه صورت گرفته، امروز به کانون فرونشست‌ در منطقه تبدیل شده است.

با سرزمین مادری خود مهربان‌تر باشیم

این عضو هیات علمی دانشگاه ادامه داد: به عنوان مثالی دیگر، توسعه پسته‌کاری در منطقه حفاظت‌شده بهادران مهریز طی ۳۰ سال گذشته نیز منجر به حفر صدها چاه غیراصولی و خشکی سفره‌های آبی که روزگاری در عمق ۵ تا ۶ متری زمین بوده‌اند، شده است و کار به جایی رسیده که امروز برای نجات درختان پسته باید آب را با لوله از جای دیگر به این منطقه انتقال دهند.

وی این رونق کوتاه‌مدت اقتصادی در ازای نابودی دائمی سرمایه‌های طبیعی را نمونه‌ای از توسعه‌ای ناپایدار در این مناطق خواند و گفت: توسعه باید همواره براساس «ارزیابی توان اکولوژیک» هر منطقه ترسیم شود و در این راستا ضرورت دارد که از کشاورزی در دشت‌های ممنوعه به طور کامل جلوگیری و اصولا کشاورزی در مناطق خشکی مانند یزد به سمت کشاورزی پایدار با سیستم‌های آبیاری نوین سوق یابد.

علمی در ادامه با تاکید بر این که نجات یزد و فلات ایران از فرونشست، از جایی شروع می‌شود که ما تصمیم می‌گیریم با سرزمین مادری خود مهربان‌تر باشیم،  فرونشست زمین در یزد را یک زنگ خطر جدی برشمرد و اظهار کرد: فرونشست‌ها نشان می‌دهند که مردم زمان زیادی برای تغییر رویه خود در صیانت از این منابع ندارند، چرا که فرونشست یک فاجعه خاموش است که در سکوت در حال اتفاق است و نباید از پیامدهای ان غافل باشیم.

فرونشست در ۹ دشت بحرانی و ممنوعه یزد 

جواد محجوبی مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد در گفت‌وگو با ایسنا راجع به وضعیت کنونی یزد در این خصوص، اظهار کرد: تاکنون فرونشست زمین در ۹ دشت استان یزد شامل دشت‌های یزد- اردکان، هرات، ابرکوه، مروست، چاهک-شهریاری، دهشیر، شمس-بهادران، کویر ابرکوه و بافق ایجاد شده‌ است و اگر روند فعلی برداشت آب از آبخوان‌ها ادامه یابد، دیگر دشت‌های استان نیز با این پدیده مواجه خواهند شد.

وی افزود: دشت بحرانی یزد-اردکان به عنوان مهم‌ترین دشت استان با فرونشست قابل‌توجه زمین در سال‌های اخیر روبرو بوده‌ است و در نتیجه‌ی وقوع این پدیده، ترک‌ها و شکاف‌های عمیق در سطح این دشت نمایان شده‌ است، به‌ طوری‌ که شدت فرونشست در برخی مناطق به اندازه‌ای است که طول بعضی از شکاف‌های ایجاد شده به چندین کیلومتر می‌رسد.

محجوبی با بیان این که فرونشست دشت یزد-اردکان، در مناطق واقع شده بین شهرهای یزد تا احمدآباد اردکان شامل مناطق شاهدیه، زارچ، اشکذر، رستاق، میبد، بفروییه، اردکان و احمدآباد و همچنین در جنوب شرقی شهر یزد از جمله مناطق دهنو، حسین‌آباد و عسکری ایجاد شده‌ است، اعلام کرد: براساس پژوهش‌های سازمان نقشه‌برداری کشور، بیشینه نرخ فرونشست زمین در این دشت طی سال‌های اخیر حدود ۱۴ سانتی‌متر در سال و مربوط به منطقه رستاق بوده‌ است.

ایجاد فروچاله‌هایی به عمق ۴۰ متر در ابرکوه 

مدیر عامل آب منطقه‌ای همچنین به فروچاله‌های ایجاد شده در دشت بحرانی ابرکوه نیز اشاره و عنوان کرد: به‌علت ساختار خاص زمین‌شناسی منطقه یعنی وجود سنگ کف آهکی، نشست زمین در این دشت به‌صورت ایجاد فروچاله‌ها نمایان شده‌ و تاکنون حدود ۳۹ فروچاله در منطقه ایجاد شده‌است که حداکثر قطر آن‌ها قریب به ۸۰ متر و عمق بعضی از آن‌ها تا بیش‌از ۴۰ متر اندازه‌گیری شده‌ است.

به گفته وی، اکثر فروچاله‌های دشت ابرکوه در مناطق فیض‌آباد، هروک و شرق شهر ابرکوه ایجاد شده‌اند و در بعضی از موارد تا حدود ۳۰۰ متری مناطق مسکونی پیشروی کرده‌اند که البته با توجه به این که فروچاله‌ها به‌ صورت نقطه‌ای و ناگهانی ایجاد می‌شوند، علاوه بر این‌ که باعث نابودی سفره‌های آب زیرزمینی می‌شوند، توسعه آن‌ها به‌طرف مناطق مسکونی می‌تواند فاجعه‌بار باشد.

محجوبی ادامه داد: همچنین دشت شمس-بهادران با یک مورد فروچاله از دشت‌های بحرانی استان یزد است و آثار فرونشست زمین در دشت هرات هم به‌ صورت شکاف‌های عمیق و طویل در منطقه ظاهر شده‌است.

این مسئول در پایان متذکر شد: در حال حاضر هیچ علاجی برای فرونشست‌هایی که تاکنون ایجاد شده، وجود ندارد ولی با این‌ حال می‌توان با برداشت آب کمتر و در حد توان آبخوان‌ها و مصرف بهینه آن در بخش‌های کشاورزی، خانگی و صنعت، از گسترش بیشتر این پدیده شوم جلوگیری کرد.  

فرونشست در یزد، دیرتر ولی گسترده‌تر و خطرناکتر   

حسن اکبری مدیر کل محیط زیست استان یزد نیز طی گفت‌وگویی با ایسنا خاطرنشان کرد: مسئله کم آبی یکی از عواملی است که موجب نوعی به‌هم‌ریختگی در محیط‌زیست و طبیعت می‌شود که برگشت‌پذیر نیست و در واقع نمی‌توان آنها را به راحتی جبران کرد.

وی با بیان این که بسیاری از آسیب‌های وارده به طبیعت و محیط زیست استان ریشه در کم‌آبی دارد، تصریح کرد: کم‌آبی  باعث خشک شدن پهنه‌های محیط‌زیستی و پیامد آن از جمله افزایش گرد و غبار و تاثیر بر سلامت مردم شود.

اکبری اظهار کرد: بسیاری از گونه‌های جانوری استان به دلیل خشک شدن رویشگاه‌ها که ناشی از افت سفره‌های زیرزمینی بوده است، از بین رفته و نابود شده‌اند و در واقع می‌تواند از کم آبی به عنوان یکی از عوامل اصلی انقراض برخی از گونه‌ها یا کاهش شدید جمعیت آنها یاد کرد.

این مسئول در ادامه تاکید کرد: بخش‌هایی از آسیب‌های کم‌آبی که هم اکنون در برخی استانها به صورت فرونشست در حال نمایان شده، در استان یزد به دلیل نوع بافت خاک سنگین و رسی می‌تواند دیرتر از دیگر نقاط کشور ولی در ابعاد به مراتب بسیار وسیع‌تری اتفاق بیافتد.

اکبری اضافه کرد: از طرفی متاسفانه تطابق محل این فرونشست‌ها با سکونت‌گاه‌ها و زیرساخت‌های اصلی در استان یزد نیز می‌تواند خسارت و آسیب وارده از این پدیده در منطقه را بسیار شدیدتر و جدی‌تر به همراه داشته باشد و به همین دلایل نیز نیاز است که به این مسئله توجه ویژه‌تری داشته باشیم.

بنا بر اظهارات ایراد شده در این گزارش، پدیده فرونشست زمین، برخلاف سیل و زلزله که ناگهانی هستند، به آرامی رخ می‌دهد و اغلب تا زمانی که خسارات غیرقابل جبرانی بر جای می‌گذارد، مورد توجه قرار نمی‌گیرد.

فرونشست زمین یک فاجعه خاموش است که نشان می‌دهد مردم زمان زیادی برای تغییر رویه در صیانت از منابع آبی ندارند و باید با سرزمین مادری خود مهربان‌تر باشند چرا که ادامه روند فعلی به معنای پذیرش مرگ تدریجی یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های بشری در فلات ایران است.

انتهای پیام