خبرگزاری مهر، یادداشت مهمان-امیرمحمد احمدی: رمان «آنجا» نوشته تیمور آقامحمدی که به‌تازگی از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده، با این‌که روایتی آینده‌نگر است؛ اما در بطن خود با یکی از مهم‌ترین گفتمان‌های فکری ایران معاصر - نظریه ایرانشهری سیدجواد طباطبایی- وارد گفت‌وگویی جدی شده است. این گفت‌وگو نه از جنس تأیید، که به تعبیر سیدجواد میری، منتقد برجسته نظریه، از جنس یک «واکنش انتقادی» است. میری صریحاً تأکید کرده است که رمان «آنجا» هیچ نسبتی با قرائت باستان‌گرایانه ایرانشهری ندارد و دقیقاً از آن فاصله گرفته است. این نکته اهمیت زیادی دارد، زیرا خوانش انتقادی رمان، تنها تحلیل خواننده نیست؛ بلکه از دل نقد نظری یک صاحب‌نظر در این عرصه برمی‌آید.

میری در کتاب «بازخوانی ایدۀ ایرانشهری» و نوشته‌های دیگرش سه ایراد اصلی به نظریه طباطبایی وارد می‌کند:

۱. تقلیل ایران به یک هویت واحد پارسی ـ ساسانی؛ طباطبایی به‌طور مداوم بر یک روایت متمرکز و تک‌ریشه از ایران تأکید دارد، روایتی که در آن زبان فارسی و میراث ساسانی نقش مرکزیت دارد، و هویت‌های دیگر در حاشیه می‌مانند.

۲. نادیده‌گرفتن تکثر قومی و زبانی امروز ایران؛ میری معتقد است نظریه ایرانشهری در عمل، اقوام غیرفارس و زبان‌های غیرفارسی را به «پیرامون» می‌برد و به نوعی از یکدست‌سازی فرهنگی دفاع می‌کند که با واقعیت اجتماعی ایران سازگار نیست.

۳. باستان‌گرایی ایدئولوژیک؛ به باور میری، ایرانشهری طباطبایی بیشتر از آن‌که پروژه‌ای نظری برای فهم ایران باشد، نوعی بازگشت ایدئولوژیک به گذشته است؛ گذشته‌ای که به شکل انتخابی و گزینشی بازسازی می‌شود و ظرفیت‌های امروزین جامعه چندقومیتی ایران را نادیده می‌گیرد.

«آنجا»؛ روایت آینده‌ای متکثر، برخلاف الگوی پارسی‌محور ایرانشهری

رمان «آنجا» نوشته تیمور آقامحمدی، دقیقاً در نقطه مقابل این سه محور می‌ایستد. قهرمان رمان، «آراز»، یک آذربایجانی ترک‌زبان است؛ شخصیت اصلی، آینده ایران را از منظر کسی روایت می‌کند که دلباخته شعر ترکی است، به ترکی می‌اندیشد، و در عین حال با زبان فارسی نیز زیستی طبیعی و صمیمانه دارد. این درهم‌تنیدگی دو زبان، نه تصنعی است و نه تزئینی؛ بلکه هسته هویتی شخصیت است.

این همان نقطه‌ای است که خودِ سیدجواد میری بر آن تأکید می‌کند: او در نشست «عصر اثر» که در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۴۰۴ برگزار شد، می‌گوید رمان «آنجا» فقط با ایرانشهری طباطبایی همخوانی ندارد؛ بلکه نمونه روشنی از مقاومت در برابر آن رویکرد باستان‌گرایانه است؛ زیرا آقامحمدی ایران آینده را نه با تکیه بر یک هویت واحد، بلکه از دل تجربه زیسته یک ترک‌زبان ترسیم می‌کند.

رمان پر است از نشانه‌هایی که تفاوت آن را با گفتمان ایرانشهری آشکار می‌کند: پدر ترک‌زبان راوی که در تهران کافه دارد و ترک‌ها را گرد خود جمع کرده؛ پیوند آذربایجان و پایتخت که نه از سر اجبار، که از دل زندگی روزمره و انتخاب‌های عاطفی شکل می‌گیرد؛ زبان ترکی به‌عنوان بخشی فعال از ذهن قهرمان است، نه زبان «دیگری»، بلکه بخشی از ایرانی‌بودن؛ ترکیب هویت آذری و فارسی در روایت آینده ایران؛ آینده‌ای که در آن هیچ‌کدام بر دیگری سلطه ندارد و هر دو مکمل یکدیگرند.

این عناصر، دقیقاً همان بخش‌هایی‌اند که به تعبیر میری، ایرانشهری طباطبایی قادر به دیدن یا به‌رسمیت‌شناختنشان نیست.

رمان به‌مثابه نقد، نه همراهی

با کنار هم گذاشتن نقدهای دکتر سید جواد میری و جهان رمان «آنجا»، یک نتیجه مشخص شکل می‌گیرد:

این رمان نه در امتداد ایرانشهری باستان‌گرایانه است، نه تأییدی بر آن؛ بلکه واکنشی ادبی و آینده‌گرا علیه تک‌صدایی فرهنگی آن نظریه است.

این واکنش، نه با شعار، که با مختصات درام، ماجراسازی و شخصیت‌پردازی اعمال می‌شود. و نکته مهم‌تر آن‌که این خوانش انتقادی دقیقاً همان چیزی است که خود سیدجواد میری نیز درباره رمان «آنجا» تصریح می‌کند: رمانی که ایران را نه در گذشته ساسانی، بلکه در تکثر زنده و سیال امروز می‌بیند؛ و در جهان فردا نیز همین تکثر را بنیان آینده می‌گذارد. رمان «آنجا» با محوریت «ایران» و «ایرانی» نوشته شده و رؤیاهایی در آینده را می‌پرورد؛ فراتر از ایرانشهر باستان‌گرا.

رمان «آنجا» نوشته تیمور آقامحمدی با شمارگان ۱۲۵۰ نسخه در ۲۶۷ صفحه و با قیمت ۳۰۰ هزار تومان از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده است.